En son 25-26 Ekim 2017 tarihleri arasında Türkiye Cumhuriyeti’ne resmi bir ziyaret gerçekleştiren Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev, henüz Cumhurbaşkanı adayıyken dış politika önceliklerinin komşularıyla iyi ilişkiler geliştirmek olduğunu açıklamıştır. Bu yazıda, bir sene içinde Özbekistan’ın dış politikasında ne tür değişimlerin yaşandığı ve Mirziyoyev’in adaylık sürecinde verdiği bu sözünün ne kadarını yerine getirdiği tartışılacaktır.
Özbekistan bağımsız olduktan sonra dış politikada denge siyaseti gütmeye önem vermiştir. Bazen Moskova’ya, bazen Batıya yaklaşarak konumunu sağlamlaştırmıştır. Fakat dış politikasında hiçbir zaman diğer ülkelerle yakın ilişkiler içerisinde olmamış, mesafesini her zaman korumuştur. Bu yaklaşımı çerçevesinde bölgesel örgütlere katılmamayı, katılsa da aktif olarak rol üstlenmemeyi tercih etmiştir. Oysa 30 milyondan fazla nüfusu, stratejik konumu ve askeri gücü itibarıyla bölgenin lider ülkesi konumundadır.
Şevket Mirziyoyev’in cumhurbaşkanı olmasıyla birlikte dış politikada önemli değişiklikler yaşanmıştır. Özbekistan’ın dış politikası konusunda Mirziyoyev’in bir yıllık karnesi, Kerimov’a kıyasla çok daha iyi gözükmektedir. Mirziyoyev bir sene içinde Kazakistan’a üç, Türkmenistan’a üç, Kırgızistan, Rusya ve Çin’e de birer ziyaret gerçekleştirerek, Orta Asya’daki en aktif devlet başkanı konumuna yükselmiştir. İadeyi ziyaret anlamında Özbekistan’a da Kazak Cumhurbaşkanı tarafından iki, Kırgız Cumhurbaşkanı tarafından bir ziyaret düzenlenmiş olup, yıl sonuna kadar Atambayev’in ikinci ziyaretini de gerçekleştirmesi planlanmaktadır.
Özbekistan Cumhurbaşkanı ilk yurtdışı ziyaretini mart ayının başlarında Türkmenistan’a gerçekleştirmiştir. Yapılan bu görüşmeler sonucunda ileriye dönük pek çok konuda anlaşmaya varılmıştır. Mart ayı sonunda ise Mirziyoyev’ın, Kazakistan’a düzenlediği resmi görüşmeler sonucunda iki ülke arasında 13 anlaşma imzalanmıştır.
Nisan ayına gelindiğinde, Mirziyoyev Rusya’ya giderek, 16 milyar dolar değerinde 50’den fazla anlaşmaya imza atmıştır. Aynı ay içerisinde Kazakistan Cumhurbaşkanı da Özbek mevkidaşını Güney Kazakistan Bölgesi’nde ağırlamıştır.
Mayıs ayının başlarında Özbek Cumhurbaşkanı, Çin liderinin daveti üzerine Pekin’e resmi ziyarette bulunmuştur. “Kuşak, Yol Zirvesi”ne iştirak eden Mirziyoyev, Çin’le de 20 milyar dolar değerinde anlaşma imzalamıştır. Bu ziyaret, zaten üst düzeyde olan ikili ilişkilerin daha da geliştirilmesine vesile olmuştur.
19-20 Mayıs tarihlerinde, Mirziyoyev’in Türkmenistan’a ikinci kez düzenlediği ziyaret kapsamında, iki ülke arasında yaklaşık 10 farklı alanda anlaşmaya varılmıştır. Türkmenistan’daki görüşmelerinin ardından Suudi Arabistan’a geçerek Arap-Müslüman Ülkeleri ve ABD Zirvesi’ne katılan Özbek Cumhurbaşkanı, zirve kapsamında pek çok ikili görüşmede bulunmuştur. Söz konusu görüşmelerde İslam Kalkınma Bankası ile Uluslararası İmam Buhari Bilimsel Araştırma Merkezi’nin kurulması yönünde mutabakatlar sağlanmıştır.
Mirziyoyev, haziran ayı başında Astana’da gerçekleştirilen Şanghay İşbirliği Örgütü(ŞİÖ) Zirvesi’ne iştirak etmiş, diğer taraftan da Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreter Antonio Guterres’i de Semerkant’ta ağırlamıştır.
Özbek Cumhurbaşkanı Eylül ayının başında, Kırgızistan’a ilk ziyaretini gerçekleştirmiştir ki Mirziyoyev’in bu ziyareti pek çok açıdan tarihi bir ziyaret niteliği taşımaktadır. Bu görüşmeler kapsamında iki ülkenin en büyük sorunu olan sınırların belirlenmesi konusunda önemli mesafeler kaydedilmiş, sınır kapıları açılmıştır.
Özbek Cumhurbaşkanı, 9 Eylül 2017’de İslam İşbirliği Örgütü Bilim ve Teknoloji Zirvesi’ne katılmak amacıyla yeniden Kazakistan’a seyahat etmiştir. Zirve’de konuşan Mirziyoyev’in, bir sonraki İslam İşbirliği Örgütü Bilim ve Teknoloji Zirvesi’nin Özbekistan’da yapılması yönündeki teklifi kabul edilmiş ve 2020 yılında Özbekistan’da gerçekleştirilmesi karara bağlanmıştır. EXPO 2017’nin açılışında yer alan Mirziyoyev, Kazakistan ziyareti çerçevesinde kapanışı programına da dahil olmuştur.
16 Eylül tarihinde ise Nazarbayev Özbekistan’da ağırlanmış, görüşmeler sonunda ülke başkanları 2018 yılının Kazakistan’da Özbekistan yılı, 2019 yılının Özbekistan’da Kazakistan yılı ilan edildiğini açıklamıştır. Ayrıca ulaşım, medya ve bölgesel işbirliği gibi alanlarda ikili anlaşmalar imzalanmıştır.
Bir gün sonra Mirziyoyev, Türkmenistan’a giderek Asya Oyunları’nın açılışına iştirak etmiş, daha sonra BM Genel Kurulu’na katılım sağlamak için ABD’ye seyahat etmiştir.
Özbekistan Cumhurbaşkanı’nın dış politikada gerçekçi bir siyaset izleyip, önce yakın çevresi ile mevcut sorunları halledip, daha sonra ikili ilişkileri yeni bir boyuta taşımak istediği bir sene içinde yaptığı ziyaretler ve çalışmalarından anlaşılmaktadır.
Özbekistan-Kazakistan ilişkilerinin en başından beri iyi seviyelerde olduğu, Kerimov ile Nazarbayev’in çok iyi anlaştığı bilinmektedir. Mirziyoyev dönemiyle bu ikili ilişkiler yeni bir seviyeye yükselmiştir. İki ülke arasında son bir yıllık süre zarfında yapılan anlaşmaların ve geliştirilen işbirliğinin kısa sürede meyve vermesi, Özbekistan ile Kazakistan’ın bölgedeki en iyi ilişkiye sahip iki kardeş devlete dönüşmesi beklenmektedir.
Bir gelenek olarak Özbekistan Cumhurbaşkanları göreve geldiklerinde ilk ziyaretlerini Kazakistan ya da Türkmenistan’a yapmaktadırlar ki Mirziyoyev bu tercihini Türkmenistan’dan yana kullanmıştır. Böylelikle iki ülke arasındaki sınır meseleleri gibi bazı ufak sorunlar giderilmiştir. Mirziyoyev, bir yıl içinde üç defa ziyaret gerçekleştirerek, Türkmenistan’a verdiği önemi gözler önüne sermiş, iade-i ziyaret sırası Berdimuhammedov’a geçmiştir.
1996 yılında, Kırgızistan ile Özbekistan arasında Ebedi Dostluk Anlaşması imzalanmasına karşın, ikili ilişkiler istenilen seviyeye ulaşamamıştır. 2010 yılında cereyan eden Oş Olayları’ndan sonra, Özbekistan tek taraflı olarak sınırlarını kapatmış, Kırgızistan’da yaşayan Özbek halkının ülkeye giriş çıkışları izne bağlanmıştır. Özbekistan eski Cumhurbaşkanı Kerimov, HES inşaatları nedeniyle Orta Asya’da savaş çıkabileceğini söyleyerek, Kırgızistan ve Tacikistan’a gözdağı vermiştir. Buna karşın Mirziyoyev’in Bişkek ziyaretiyle sınırlar açılmış, HES’lerin yapımı ve Andican-Oş-Kaşgar otoyolunun açılması konusunda mutabakat sağlanmıştır. Mirziyoyev Kerimov’dan farklı olarak meseleleri işbirliği yaparak çözüme kavuşturma yolunu seçmiştir. İki ülke arasındaki en büyük sorun olan ve zaman zaman sınır bölgelerinde krizlere neden olan ülke sınırlarının %85’inin netleştirildiği ve kalan kısmının da en kısa zamanda çözüme kavuşturulacağı Mirziyoyev’in Bişkek ziyaretinde açıklanmıştır. Andican-Oş-Kaşgar otoyolu kadar Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu projesi de iki ülke açısından son derece önem arz etmektedir.
Özbekistan-Tacikistan ilişkilerinde de benzer sorunlar söz konusudur. İki ülke liderleri uluslararası ve bölgesel zirvelerde ikili görüşmeler gerçekleştirirken, henüz resmi üst düzey ziyaretlerde bulunmamışlardır. Büyük ihtimalle taraflar bu ziyaretin sözde bir ziyaret olmayıp, ikili ilişkileri yeni bir seviyeye yükseltecek, ivme kazandıracak tarihi bir ziyaret olması için en uygun ortamın sağlanmasını beklemektedirler. İki ülke liderlerinin samimi pozlar sergilemesi ilişkiler konusunda umut vadetmektedir. 20 yıl aranın ardından, Tacikistan ile Özbekistan’ın karşılıklı olarak bu sene kültür günleri düzenleme konusunda anlaşmaları, 1992 yılında iptal edilen Duşanbe-Taşkent uçak seferlerinin Nisan ayında yeniden açılması, iki ülke işadamları tarafından bir sene içinde birden fazla iş forumunun düzenlenmesi, ülkelerin Odalar ve Borsalar Birlikleri’nin karşılıklı fuarlar organize edilmesi konusunda işbirliği anlaşması imzalaması ve tartışmalı sınır sorunlarının çözüme kavuşturulması amacıyla Haziran ayında protokol imzalanması; bu kapsamda değerlendirilmektedir.
Özbekistan-Afganistan ilişkilerinde de hükümetler seviyesinde ikili görüşmeler gerçekleştirilmektedir. Ticaret hacminin artırılması, Özbekistan tarafının Afganistan’a bazı yatırımlarda bulunması gibi konularda anlaşmalar sağlanmış durumdadır. Nitekim iki ülke devlet başkanları Kazakistan’da gerçekleştirilen ŞİÖ ve İslam İşbirliği Teşkilatı Bilim ve Teknoloji Zirvesi ile Türkmenistan’da gerçekleştirilen Asya Oyunları açılışında görüşmüşlerdir.
Özbekistan-İran ilişkileri bağlamında Mart ayında, Taşkent’te 5. Özbekistan-İran Siyasi İstişare Toplantısı gerçekleştirilmiştir. Özbekistan Meclis Başkanı Nigmatulla Yuldaşev başkanlığındaki heyet, Ruhani’nin 5 Ağustos’taki yemin törenine iştirak etmiştir. İki ülke Cumhurbaşkanları Astana’da gerçekleşen İslam İşbirliği Teşkilatı Zirvesi’nde bir araya gelmiştir. Bu doğrultuda Mirziyoyev döneminde Özbekistan ile İran’ın, eski bir takım kuşkulu yaklaşımlarından arınarak ilişkilerini geliştireceğini söylenebilir.
Mirziyoyev, sırasıyla coğrafi olarak yakından uzağa doğru birçok ülke ile ilişkilerinde yeni sayfalar açarak yoluna devam etmektedir. İnsan Hakları İzleme Grubu’nun tekrar Özbekistan’a dönecek olması ve Özbek vatandaşlarının yurtdışına çıkarken devletten izin alması koşulunun kaldırılacak olması, siyasi ve dini hükümlülerin affedilmesi, komşularla sınırların açılması, ekonominin liberalleşmesi gibi değişiklikler Özbekistan’ın bundan sonraki süreçte daha aktif bir dış siyaset izleyeceğinin habercisidir. Nitekim Mirziyoyev de BM kürsüsünden, dış politika önceliklerinin; aktif olma ve yakın komşuları ile stratejik ilişki kurma yönünde olduğunu yinelemiştir.
