Küreselleşme ve ülkelerin ikili münasebetlerini geliştirme stratejileri günümüzde yeni işbirliği alanlarını ortaya çıkarmaktadır. Orta Asya ve Ortadoğu ülkeleri arasında da artan bir yakınlaşma söz konusudur. Birleşik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan gibi sermaye sahibi Körfez ülkelerinin Orta Asya’ya artan ilgilerinin yanı sıra İsrail de bölge ülkeleriyle işbirliğini geliştirmeye yönelmektedir. Bölge ülkeleri nezdinde de İsrail’e olan ilgi artmaktadır.
21-23 Mayıs 2023 tarihlerinde Özbekistan Su Bakanı Shavkat Khamraev başkanlığındaki bir İsrail heyeti, Özbekistan’a ziyarette bulunmuştur. Söz konusu ziyaret, iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler tarihinde bir ilk niteliğindedir. Görüşmelerde modern su sektörünün geliştirilmesi, gelecek vaat eden işbirliği alanları ve İsrail’in en iyi uygulamalarının incelenmesi konularında görüş alışverişinde bulunulmuştur. Ziyaret sırasında Bakan Khamraev, Enerji ve Altyapı Bakanı Israel Katz ve Tarım ve Yerel Kalkınma Bakanı Avi Dichter ile bir araya gelmiştir. Ayrıca Uluslararası Kalkınma İşbirliği Ajansı Mashav’ın Özbekistan’da tarım ve su yönetimi konusunda bir uzman ofisi açma niyeti açıklanmıştır.[1]
Taraflar arasındaki bağların ve işbirliğinin çoğunlukla Mashav aracılığıyla gerçekleştirildiği görülmektedir. Halihazırda yürütülen diyalog ve kurulan ortaklıklarda Mashav’ın büyük rolü ve katkısı bulunmaktadır. Bu kalkınma işbirliği kurumu ile İsrail ve Özbekistan arasında çeşitli projeler hayata geçirilmektedir.
İkili ilişkilerin 30. yıldönümünün kutlandığı 2023 yılında Özbekistan ile İsrail Hükümetleri yeni işbirliği fırsatlarını değerlendirmeye de ağırlık vermektedir. Ayrıca iki ülke siyaset, diplomasi, ekonomi ve kültür alanlarındaki ikili işbirliklerine ilişkin görüşmeleri hızlandırmışlardır. Bununla birlikte hükümetler arası koalisyon çalışmalarının da yapıldığı bilinmektedir. 2023 yılının Mayıs ayında Özbekistan-İsrail Ticaret Odası’nın kurulması da gündeme gelmiştir. Özbekistan’ın İsrail Büyükelçisi Bayan Feruza Makhmudova mevzubahis oluşumun “ülkelerin iş çevrelerini birbirine yaklaştırmada önemli ve özel bir adım” olacağını ifade etmiştir.[2]
Dış yatırım çekme stratejisiyle hareket eden Orta Asya ülkelerinden biri olan Özbekistan, İsrailli yatırıcımların Özbekistan iş dünyasındaki konumuna da önem vermektedir. Tel Aviv’in de Özbekistan’daki yatırımlara ehemmiyet gösterdiği bilinmektedir. 24-26 Mart 2023 tarihlerindeki Taşkent Uluslararası Yatırım Forumu, bu anlamda iki aktör arasındaki ticari bağları güçlendiren bir etki oluşturmuştur. Bununla birlikte taraflar arasındaki işbirliği olanakları eğitimden sağlık sektörüne kadar çeşitli alanları kapsamaktadır. Tarımsal altyapının gelişimi konusunda da İsrail Özbekistan’a aktarımda bulunmaktadır. Modern su sektörü işbirliği bünyesindeki ziyaret de bu anlamda mühimdir.
Diğer yandan su ve sulama alanındaki işbirliğinin ikili münasebetlerin temel dinamiği olduğunu ifade etmek mümkündür. Özbekistan çapında, damla sulama sistemi, su depolama yöntemleri ve teknolojileri konusunda İsrail etkisi görülmektedir. Bu etki ikili ticarete de yansımaktadır. 2022 yılında ikili arasında tarım teknolojileri sektörünün de yer aldığı ticaret hacmi 40 milyar dolara ulaşmıştır.[3]
İsrail, ikili işbirliklerinde teknoloji transferini de büyük oranda gündeme getirmektedir. Özbekistan’la geliştirdiği ilişkilerde de gerek tarım ve sulama alanında gerekse diğer işbirliği sektörlerindeki teknolojik gelişmelerde sahip olduğu deneyimi ve kapasiteyi paylaşarak ortaklıkları derinleştirmeye odaklanmaktadır. Bilhassa 2020 yılında imzalanan İbrahim Anlaşmaları sonrasında Müslüman çoğunluklu ülkelerle olan ilişkilerini revize eden İsrail’in Özbekistan’la kurduğu bağlar geçmişe dayanmaktadır. Ancak hem anlaşma hem de bölgesel dengeleri değiştirecek gelişmelerin yaşanması ve enerji krizinin yarattığı etkiler gibi faktörler ikili münasebetleri güçlendirme niyetini de artırmıştır.
Vizesiz giriş çıkış yapılan bir ülke olarak İsrailli yetkililer ve yatırımcılar için Özbekistan’ın değerinin daha da artacağını öngörmek mümkündür. Taşkent uluslararası prestijini artırmış, ikili münasebetlerini geliştirmiş vaziyettedir. Bölgesel meselelerde de aktif tutum sergilemekte ve Orta Asya’da lider olma amacı gütmektedir. Tel Aviv’in de Taşkent’i lider konumda gördüğü söylenebilir. Kapsamlı diyalog girişimleri ve işbirliği adımları da bunu doğrulamaktadır. 2022 yılının Mayıs ayında taraflar arasında ikili diplomatik istişarelerin yedinci turu gerçekleştirilmiştir. Bu toplantıda da mevcut bağların güçlendirilmesine dair karşılıklı niyetler beyan edilmiştir. Günümüzde atılan adımları da bu işbirliği fikrinin ürünü olarak görmek mümkündür.
Bununla birlikte Semerkant ve Buhara’da çoğunlukla bulunan Yahudi cemaatinin de iki aktör arasındaki yakınlığı arttırdığı söylenebilir. Birkaç yüzü bulan Yahudi diaspora Özbekistan ve İsrail arasındaki kültürel işbirliğinin temel aktörü niteliğindedir. Taşkent’te de 3.000 Yahudi’nin bulunduğu kaydedilmektedir.[4] Ayrıca günümüzde bu üç şehirde toplam 4.200 Yahudi’nin bulunduğu da kaynaklarda yer almaktadır.[5] Karşılıklı ziyaretler de gerek turizm işbirliği gerekse kültürel bağlar noktasında fayda sağlamaktadır.
Sonuç olarak İsrail ve Özbekistan arasındaki işbirliğinin ve yakınlığın artmaya devam edeceği görülmektedir. İkili ortaklığı güçlendirecek etkili faktörler bulunmaktadır. Özellikle su ve tarımsal işbirliği konusunun Özbekistan-İsrail ilişkilerinde belirleyici rol oynayacağı anlaşılmaktadır. Bahsi geçtiği üzere, İsrail Özbekistan’da tarım ve su uzmanlık ofisi açmaya hazırlanmaktadır. Ayrıca Aral Denizi yakınlarındaki bölgelerde yaşanan kuraklık sorununun çözümüyle ilgili olarak da İsrail-Özbekistan yakınlığının artacağını öngörmek mümkündür. Bu konuda Taşkent Hükümeti’nin Tel Aviv’in yöntemlerine ve teknolojisine güvendiği görülmektedir. Özbekistan Tarım Bakanlığı aracılığıyla bu yönde çalışmalar yapılmaktadır.[6] Bu kapsamda İsrailli uzmanları ve ülkeye yönelik yatırımları çekmek için faaliyetlerde bulunulması muhtemeldir.
Su temini, paylaşımı ve tedariki konusunun ilerleyen dönemlerin uluslararası ilişkilerinde temel ve başat faktör olması beklenmektedir. Bu noktada İsrail-Özbekistan işbirliğinin de Taşkent için oldukça mühim olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla yeni işbirliği mekanizmalarının da bu alanda yoğunlaşacağı söylenebilir.
[1] “Uzbekistan and Israel Discuss Prospects for Mutual Cooperation in the Field of Water Management”, Uz Daily, https://www.uzdaily.uz/en/post/81177, (Erişim Tarihi: 27.05.2023).
[2] “Uzbekistan and Israel are strengthening their relationship”, Jerusalem Post, https://www.jpost.com/business-and-innovation/article-705377, (Erişim Tarihi: 27.05.2023).
[3] “Israel tightens ties with Uzbekistan”, Al Monitor, https://www.al-monitor.com/originals/2022/07/israel-tightens-ties-uzbekistan, (Erişim Tarihi: 27.05.2023).
[4] “The Jerusalem Post: Uzbekistan: Warm welcomes and Jewish communities on the Silk Road”, Uzbekistan Travel, https://uzbekistan.travel/en/o/jerusalem-post-uzbekistan-warm-welcomes-and-jewish-communities-silk-road/, (Erişim Tarihi: 27.05.2023).
[5] “Dıscoverıng A Tımeless Legacy: The Story Behınd Jewısh Samarkand, Uzbekıstan”, World Jewish Travel, https://www.worldjewishtravel.org/listing/discovering-a-timeless-legacy-the-story-behind-jewish-samarkand-uzbekistan/, (Erişim Tarihi: 27.05.2023).
[6] “Uzbekistan Counts on Israel’s Help in Solving Problem of Drought in Regions Near Aral Sea – Ministry”, Trend, https://en.trend.az/casia/uzbekistan/3733802.html, (Erişim Tarihi: 27.05.2023).
