ABD-İran arasındaki gerginliğin arttığı bir dönemde ve ABD’nin Kapsamlı Ortak Eylem Planı’ndan (KOEP) ayrıldığı 8 Mayıs 2018 tarihinin yıldönümünde İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif’in Moskova’da bulunması, İran-Rusya ilişkilerinin önemini ortaya koymaktadır. Nitekim 22 Nisan 2019 tarihinde ABD’nin İran’a yönelik petrol yaptırımlarında daha önce 8 ülkeye tanıdığı muafiyetleri kaldırmasından sonra İran, Rusya hariç olmak üzere KOEP ortaklarının kendisine ihanet ettiğini düşünmektedir. Bu çerçevede Rusya’nın KOEP tutumunun ve İran politikasının anlaşılması önem arz etmektedir.
İlk olarak Rusya’nın diğer KOEP taraflarına göre İran’a yönelik farklı bir politika izlediğine dikkat çekilmelidir. Daha açık bir ifadeyle, KOEP’i imzalayan ABD, Çin ve Avrupa Birliği (AB) ülkeleri, İran’ın uluslararası yaptırımlardan kurtulması ve enerji sektörüne geri dönmesini desteklemekteydiler. AB ve Çin’in İran petrol ve doğalgazına ihtiyacı vardır. Özellikle AB Rusya’ya olan bağımlılığından kurtulmak için enerji kaynaklarını çeşitlendirmek istemekteydi. Bu durum Moskova’nın çıkarlarına ters düşmekteydi. Ancak buna rağmen Rusya anlaşmaya dahil oldu ve İran’ın normalleşmesine destek verdi.
Moskova’nın bu tavrının nedeni, küresel ve bölgesel politikada uzun vadede İran’ı kazanmaktır. Küresel politikada Rusya, ABD’ye karşı İran’ı kendi yanına çekmek istemektedir. Putin’in “ABD’nin nükleer anlaşmadan çıkması sonrası Rusya ve İran diyaloğu artırmalıdır” şeklindeki açıklaması,[1] Moskova’nın tutumunu açıkça ortaya koymaktadır. Bölgesel politikada ise Moskova, İran’ı İslam Dünyası’ndaki ortağı olarak görmektedir. ABD, özellikle Ortadoğu’daki rekabette Suudi Arabistan ve diğer Arap ülkeleriyle ittifak kurarken; Rusya, İran’ı kendi çıkarları doğrultusunda kullanmak istemektedir. Suriye’deki Rusya-İran işbirliği de bu politikanın bir tezahürüdür. Jeoekonomik olarak İran toprakları Rusya ile Hindistan’ın geliştirdiği Uluslararası Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru’nun ana güzergâhını oluşturmaktadır. Dolayısıyla İran, Moskova için önemlidir.
Tahran açısından bakıldığında ise KOEP’in öncelikli hedefi Rusya’yla değil, Avrupa’yla işbirliğini geliştirmektir. Bu bağlamda anlaşmanın Avrupa merkezli plan olduğu unutulmamalıdır. Bunun bir göstergesi de KOEP metninde tarafların “İran ve P5+1” şeklinde değil, “İran ve A3/AB+3” şeklinde ifade edilmesidir. Diğer bir değişle bu plan Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi tarafından değil, Avrupalı ülkeler tarafından önerilmiştir. Bundan ötürü Tahran’ın buradaki önceliği özellikle Avrupa’dan yatırım çekmektir.
Ne var ki Trump’ın İran politikası bu hesapları alt üst etmiş bulunmaktadır. AB yetkilileri her ne kadar İran’ı desteklediğini ifade etseler de 8 Mayıs 2018 tarihinden bu yana gözlemlenen durum, Avrupalıların ABD’nin yaptırımları karşısında somut olarak bir şey yapamamalarıdır. Bu durumu göz önünde bulunduran İran Devrim Rehberi Ayetullah Ali Hamaney 22 Mart 2019 tarihinde yaptığı açıklamada “Avrupa bizi sırtımızdan bıçakladı” ifadelerini kullanmıştır.[2] Almanya, Fransa ve İngiltere’nin kurduğu ve Avrupa Birliği tarafından desteklenen “INSTEX” adlı mekanizmanın da KOEP’i korumak için yetersiz olduğunu söyleyen Hamaney, “Kurdukları ticari kanal da daha çok bir şakaya benziyor. Acı bir şaka.” diye konuşmuştur.[3]
Çin cephesine bakıldığında Pekin’in Tahran’ı daha çok söylem düzeyinde desteklediği görülmektedir. Bu çerçevede Çin’e verilen muafiyetlerin kaldırılmasının ardından Pekin’in kendi çıkarları doğrultusunda politikalar geliştirdiği anlaşılmaktadır. Çin’e göre ABD ile ticaret savaşlarını sonlandırmak, İran’ı savunmaktan daha değerlidir. Her ne kadar Çin petrol ihracatında İran’ın en büyük ortağı olsa da, Çin’in ithal ettiği toplam petrolde İran’ın payı sadece %6’dır. Çin, bu payı kolayca başka ülkelerden ikame edebilir. Bu durumda Tahran, Pekin’e güvenmemektedir. İran, “Kuşak-Yol Girişimi”nde önemli bir ülke olmasına rağmen Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin 27 Nisan 2019 tarihinde Pekin’de düzenlenen “2. Kuşak-Yol Forumu”na katılmamasının esas sebebinin de bu olduğu söylenebilir.
AB ve Çin’in söz konusu tutumları karşısında İran’ın güvenebileceği ülke olarak Rusya karşımıza çıkmaktadır. Moskova ziyareti öncesinde Zarif, “Maalesef AB ve diğer uluslararası camia Amerika baskıları karşısında direnemediler ve bundan dolayı İran, KOEP çerçevesinde gönüllü olarak uyguladığı bazı taahhütleri şimdilik uygulamama kararı almıştır” ifadelerini kullanmıştır.[4] Zarif, Moskova ziyaretinde bu konuların yanı sıra ikili, bölgesel ve uluslararası meseleleri Rus mevkidaşı Sergey Lavrov ile görüşeceğini ifade ederek Rusya ile uluslararası düzeyde birçok ortak noktaya sahip olduklarını belirtmiştir.[5] Bu açıklamayı Rus dış politikasının büyük bir başarısı olarak değerlendirebiliriz. Rusya bölgede oyun kurucu bir merkez olarak yükselmektedir. Zarif de bu durumu İran’ın Moskova Büyükelçiliği’nde yaptığı açıklamayla teyit etmektedir:[6]
“Biz çok sabırlı ve eski (köklü) bir ülke olduğumuzu gözler önüne serdik. Ancak haklarımızı elde etmek için direnmeyi de biliriz. Bugün sıra dünyanın taahhütlerini uygulamasına gelmiştir. Rusya devletinin bu konuda öncü olacağından eminim.”
Taraflar arasındaki ikili görüşmelerin ardından Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov’un İran’ın duymak istediği açıklamayı yaptığını söyleyebiliriz:[7]
“Görüşmelerde dün İran yönetimi tarafından açıklanan adımlar hakkında bilgi edindim. Bu adımlar, BM Güvenlik Konseyi tarafından onaylanan KOEP’de bulunan hükümler temelinde atılmıştır. Bu Plan’a olan bağlılığımızı teyit ettik ve diğer tüm KOEP katılımcılarıyla birlikte çalışmayı kabul ettik ki geçen yıl eylül ve temmuz aylarında Avrupa Üçlüsü, Rusya ve Çin’in dışişleri bakanlarının yaptıkları toplantılarda taahhüt ettikleri sorumluluklarına kesinlikle uysunlar. Orada belirli taahhütlerin yapıldığını vurgulamak isterim. Meslektaşlarımın ve öncelikle Amerikalıların yarattığı soruna bir çözüm bulmaya gönüllü olan Avrupalıların vaatlerini yerine getirmelerini umuyoruz.”
Bu açıklama, aynı gün Almanya, Fransa ve İngiltere Dışişleri Bakanlarının yaptıkları “İran ültimatomunu kabul etmiyoruz” ifadesiyle ters düşmektedir. Bu durumda Rusya’nın İran’ın adımlarını desteklediği anlaşılmaktadır.
Sonuç olarak Zarif’in Moskova ziyareti, Rusya’nın konumunu güçlendirmektedir. İran’ın KOEP bağlamında bir tek Rusya’ya güvendiği ortaya çıkmaktadır. İki ülkenin de ABD’nin tek taraflı ekonomik yaptırımlarına maruz kalması Moskova ve Tahran’ı bir noktada buluşturmaktadır. Putin’in 9 Mayıs 2019 tarihinde, resmi tatil olmasına rağmen, acil olarak Rusya Güvenlik Konseyi’ni toplaması ve gündemine KOEP etrafında gelişen olayları alması[8] Moskova’nın bu konuya önem verdiğini göstermektedir. Ayrıca, her ne kadar henüz Rusya tarafından teyit edilmemiş olsa da, İran Deniz Kuvvetleri Komutanı Hüseyin Hanzadi’nin 29 Nisan 2019 tarihinde yapmış olduğu “Hürmüz Boğazı’nda Rusya-İran deniz tatbikatının gerçekleşeceğine” dair açıklaması [9] Moskova’nın bu konudaki ciddiyetini ortaya koymaktadır.
[1] “Putin: ABD’nin Nükleer Anlaşmadan Çıkması Sonrası Rusya ve İran Diyaloğu Artırmalı”, Sputnik Türkiye, https://tr.sputniknews.com/rusya/201806091033797365-putin-abd-nukleer-rusya-iran/, (Erişim Tarihi: 09.05.2019).
[2] “Hamaney Avrupa’ya Sitem Etti”, En Son Haber, https://www.ensonhaber.com/hamaney-avrupaya-sitem-etti.html, (Erişim Tarihi: 09.05.2019).
[3] Aynı yer.
[4] “Zarif: İran, KOEP’ten Çekilmeyecek”, IRNA, http://www.irna.ir/tr/News/3694181, (Erişim Tarihi: 09.05.2019).
[5] Aynı yer.
[6] “Zarif: Bugün Dünyanın Taahhütlerini Yerine Getirme Zamanıdır”, IRNA, http://www.irna.ir/tr/News/3694259, (Erişim Tarihi: 09.05.2019).
[7] “Vystupleniye i otvety na voprosy SMI Ministra inostrannykh del Rossii S.V.Lavrova v khode sovmestnoy press-konferentsii po itogam peregovorov s Ministrom inostrannykh del Islamskoy Respubliki Iran M.D.Zarifom, Moskva, 8 maya 2019 goda”, Rusya Dışişleri Bakanlığı, http://www.mid.ru/ru/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/3639592, (Erişim Tarihi: 09.05.2019).
[8] “Soveshchaniye s postoyannymi chlenami Soveta Bezopasnosti”, Kremlin, http://kremlin.ru/events/president/news/60494, (Erişim Tarihi: 09.05.2019).
[9] “Iran i Rossiya provedut sovmestnyye voyenno-morskiye ucheniya”, Iran.ru, https://www.iran.ru/news/politics/112889/Iran_i_Rossiya_provedut_sovmestnye_voenno_morskie_ucheniya, (Erişim Tarihi: 09.05.2019).
