Vietnam’ın hem Amerika Birleşik Devletleri (ABD) hem de Çin’le karmaşık bir ilişkileri vardır. Nitekim ABD ve Çin gibi büyük jeopolitik aktörleri hesaba katmamak mümkün değildir ve Vietnam hükümeti de bunun farkındadır.
Vietnam’ın her iki ülkeyle de işbirliği yapmasının nedeni budur. Örneğin ABD, Vietnam’a her geçen yıl daha fazla ilgi göstermektedir. Vietnam’dan ABD’ye mal ihracatı 2023 yılında %10,3 oranında düşmesine rağmen ABD, hala daha Vietnam’ın en büyük ihracat pazarıdır. Amerika, Vietnam’ın ihracatının yaklaşık %42’sini oluşturmaktadır. Amerika’nın geleneksel olarak ilk 5 ihracat pazarı içerinde bölgedeki müttefikleri olan Japonya ve Kore Cumhuriyeti de vardır.[i]
Ayrıca ABD ve Vietnam’ın serbest ticaret anlaşması vardır. Yukarıda adı geçen devletler de Vietnam’da yatırım yapmaktadır. Tüm gelişmiş ülkeler ve büyük şirketler şu ya da bu şekilde üretimlerini ekonomik ve sosyal açıdan daha az gelişmiş ülkelere kaydırmaya çalışmaktadır. Vietnam da bu konuda bir istisna değildir. Vietnam, Güneydoğu Asya’daki diğer birçok bölgesel rakibiyle karşılaştırıldığında nispeten büyük, iyi eğitimli bir iş gücüne sahiptir ve bu da onu çokuluslu şirketlerin endüstriyel üretimi için cazip bir merkez haline getirmektedir. Buna ek olarak Vietnam, örneğin endüstriyel ücretlerin son on yılda hızla arttığı Çin’in kıyı eyaletleriyle karşılaştırıldığında nispeten düşük endüstriyel ücret maliyetlerinden yararlanmaktadır. Vietnam’ın diğer ülkeler ve şirketleri için bu kadar popüler olmasının nedeni budur. Örneğin Samsung, üretimini 2008 yılında bu ülkede başlatmıştır[ii] ve şu anda ekipmanlarının yaklaşık yarısı Vietnam’da üretilmektedir.
Intel, Toyota, Nike, Adidas, P&G’nin de Vietnam’da üretimi vardır. Amerika’dan bahsetmişken, Intel’in Vietnam’daki yatırımı, Amerikan teknoloji şirketlerinin ülkenin vasıflı iş gücünü ve elverişli iş ortamını üretim operasyonları için nasıl kullandığının bir örneğidir. Bu tür yatırımlar hem Vietnam’ın hem de ABD’nin ekonomik kalkınmasına katkı sağlamakta ve ikili bağları güçlendirmektedir. Ancak yabancı şirketler ile Vietnam arasında zaman zaman anlaşmazlıkların yaşandığını da belirtmekte fayda vardır. Örneğin Intel yakın zamanda Vietnam’da daha önceden planladığı yeni bir üretim yatırımını ertelemiş; şirket bunu aşırı bürokrasiye ve istikrarsız elektrik arzına bağlamıştır.[iii] Ancak Vietnam’daki yatırımların duracağı düşünülmemektedir. Tüm sorunlara rağmen Vietnam elverişli bir coğrafi konuma, nitelikli iş gücüne sahiptir ve en önemlisi bölgede doğrudan rakipleri yoktur. Bu tür sorunlar Vietnam’ın hataları üzerinde çalışmasına ve ABD’nin rakibi olan Çin’den kaynak almasına olanak tanımaktadır.
Çin’in Vietnam’la ilişkileri tartışılırken, geçmişteki çatışmalara rağmen iki ülkenin yakın işbirliği içinde olduğunu belirtmekte fayda vardır. Çin, Vietnam’a ilk adımlarını 1991 yılında atmaya başlamış, ardından birkaç yıl içinde Çin 110 küçük yatırım projesi başlatmıştır. Ancak zamanla işbirliğinin ölçeği ve biçimleri değişmiş ve 2016 yılından bu yana Vietnam, ASEAN’da Çin için en büyük ticaret ortağı olmuştur. Yatırım söz konusu olduğunda, örneğin 2022 yılında Çin, Vietnam’da 283 yeni projeye yaklaşık 2,52 milyar dolar yatırım yaparak tüm ülkeler arasında 4’üncü sırada yer almıştır.[iv] 2023 yılında yatırım miktarı daha da artmıştır.
Çinli şirketlerin de Vietnam’da temsil edildiğini belirtmekte fayda var: Huawei; ZTE Şirketi; Çin İnşaat Bankası (Çin İnşaat Bankası da dahil olmak üzere Çin bankaları, Vietnam’da finansal hizmetler ve yatırım faaliyetleri sağlayan şubeler açmıştır); China Southern Power Grid (Vietnam’da enerji sektöründe faaliyet gösteren, Çin’den devlete ait bir enerji şirketi); BYD Company. Çin diasporasının (Huaxiao olarak da anılırlar) Vietnam’daki etkisini de unutmamak gerekir. Ülke ekonomisine aktif olarak katılan Huaqiao, küçük ve orta ölçekli işletmelere ve önemli mali kaynaklara sahiptir.
Şi Cinping’in Aralık 2023 tarihinde Vietnam Komünist Partisi Genel Sekreteri Nguyen Phu Trong ile bir araya geldiği ziyaret, Vietnam’ın ÇHC için önemini ortaya koymaktadır.[v] Gezinin temel amacı, ülkeyi “ABD merkezli dünya düzenine” karşı bir denge unsuru olarak formüle edilen Çin dış politikasının büyük ölçüde sembolik bir kavramı olan “Ortak Kader Topluluğu”na dahil etmekti. Ziyaret sırasında Güney Çin’den Vietnam’ın Haiphong limanına bir hat inşası da dahil olmak üzere, demiryollarının modernizasyonu konusunda yardım görüşülmüştür. Hat, nadir toprak metalleri yataklarının bulunduğu Vietnam bölgesinden geçebilir. Çin, diğer şeylerin yanı sıra güneş panelleri ve elektrikli arabalar için batarya üretiminde ihtiyaç duyulan bu metallerin dünyadaki en büyük üreticisi konumundadır. Çin bu şekilde Amerika’nın önüne geçmek ve ülkedeki nüfuzunu arttırmak istemektedir ki bunu yapmak da kolay değildir. Pekin’in Vietnam’la sorunları vardır ve bunların başında da “Dokuz Çizgi Hattı” gelmektedir.
Her ne kadar ekonomik çıkarlar sıralansa da ABD ve Çin’in Vietnam üzerindeki mücadelesinin başka nedenleri de vardır. Coğrafyaya ve tarihe bakacak olursak Vietnam elverişli bir konuma sahiptir ve Çin’in güney sınırına komşudur ve ayrıca Vietnam’dan Güney Çin Denizi üzerinden deniz ticaret yollarını kontrol etmek de elverişlidir. Bir zamanlar Batı için Kore ve Vietnam’ı kontrol ederek Çin’in Qing İmparatorluğunu zayıflatmak ve ardından Çin topraklarını genişletmek ve Fransa, İngiltere, Almanya ve Rusya arasında bölüştürmek kolaydı. Çin ile çatışmada Vietnam toprakları her zaman kilit öneme sahiptir, çünkü sadece lojistik ve ticaret yollarını “kesmeye” değil, aynı zamanda gerekirse karada ve denizde savaşmaya da olanak sağlayacaktır. Olası bir ABD-Çin çatışması bağlamında Amerika ve müttefikleri Asya-Pasifik bölgesinde savunmaya büyük önem vermektedir. ABD’nin bölgede savunma için 886 milyar dolar ayırması ve Çin’i caydırmayı amaçlayanlar da dahil olmak üzere savunma kabiliyetlerinin ve askeri tatbikatların arttırılmasını sağlaması bunun bir göstergesidir.[vi]
Amerika’nın bölgedeki ana müttefiki olan Japonya da geri planda kalmamıştır. Japonya Başbakanı Fumio Kishida ve Vietnam Devlet Başkanı Vo Van Thuong, Tokyo’da yaptıkları görüşmelerde güvenlik işbirliğini genişletme, savunma teçhizatı ve teknoloji transferi üzerinde çalışma ve bölgedeki gelişmekte olan ülkelerin ordularına yönelik yeni bir Japon yardım programını görüşmeye başlama konusunda anlaşmıştır.[vii] ABD, Biden’ın 2023 yılında Vietnam’a yaptığı kişisel ziyaretin de gösterdiği gibi, ilişkilerin düzeyini “kapsamlı stratejik ortaklık” seviyesine yükseltmek için Vietnam üzerinde aktif olarak çalışmaktadır.
Peki Vietnam tüm bunlara nasıl dahil olmaktadır? İlk bakışta Vietnam’ın büyük jeopolitik aktörler tarafından bölünemeyecek kadar değerli ve pasif bir bölge olduğu düşünülebilir. Ancak durum böyle değildir. Vietnam her iki devletten de zayıf olmasına rağmen bu iki devletin karşı karşıya gelmesinden fayda sağlamakta ve açık bir şekilde taraf tutmaya çalışmamaktadır. Vietnam’ın dış politikasının temeli çok vektörlülük ya da “Bambu Diplomasisi”dir. Bu, bambu gibi güçlü kökler (ulusal kimlik) ve birçok farklı “dal”, yani diplomasinin uyarlanabilirliği ve esnekliği anlamına gelir. Vietnam, Çin ve Amerika arasında denge kurmaya çalışmaktadır, böylece her iki ülkeden de kendine pay çıkarabilir. Hanoi’nin kuzey komşusundan bahsetmişken, ilk olarak Çin’le işbirliği daha fazla fayda elde etmesine yardımcı olabilir. İkinci olarak Vietnam, bölgedeki en büyük oyuncu olan Pekin’le ticari ilişkilerini arttırmayı arzulamaktadır. Ayrıca “komünist” bir rejimle dostluk kurmak, devlet için bir istikrar kaynağı olabilir.
Öte yandan Vietnam, ABD ve müttefikleriyle işbirliği olanaklarının farkındadır. Genel olarak Vietnam’ın dış politikasını gelecekte çok vektörlülüğün karakterize edeceği sonucuna varabiliriz. Özetlemek gerekirse Vietnam’ın “bambu diplomasisine” güvenerek kendisi için en büyük faydayı elde etmesi muhtemeldir.
[i] “Vietnam”, TrendEconomy, https://trendeconomy.com/data/h2/Vietnam/TOTAL, (Erişim Tarihi: 26.12.2023).
[ii] “Where are Samsung’s Factories in Vietnam?”, Vietnam Briefing, https://www.vietnam-briefing.com/news/where-are-samsungs-factories-in-vietnam.html/, (Erişim Tarihi: 08.02.2023).
[iii] “Intel Backs Out of Planned Vietnam Chip Expansion”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2023/11/intel-backs-out-of-planned-vietnam-chip-expansion-report-claims/, (Erişim Tarihi: 09.10.2023).
[iv] “Vietnam and China, viettonkin consulting”, Viettonkin Consulting, https://t.ly/hpYRa, (Erişim Tarihi 20.07.2023).
[v] “Xi Jinping in Vietnam to rekindle a love-hate relationship”, BBC, https://www.bbc.com/news/world-asia-67678890, (Erişim Tarihi: 11.12.2023).
[vi] “Biden signs $886bn defense bill to boost Indo-Pacific deterrence”, NikkeiAsia, https://asia.nikkei.com/Politics/International-relations/Indo-Pacific/Biden-signs-886bn-defense-bill-to-boost-Indo-Pacific-deterrence, (Erişim Tarihi: 23.12.2023).
[vii] “Japan and Vietnam agree to deepen security cooperation”, The Japan Times, https://www.japantimes.co.jp/news/2023/11/27/japan/japan-vietnam-security-cooperation/, (Erişim Tarihi: 27.11.2023).
