Türkiye ve İran, doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda uzanan ekonomik koridorlarda merkez üs (strategic hub) konumundadırlar. Bu bağlamda iki ülke, tarihi süreçte bakıldığında İpek Yolu ve Kral Yolu gibi ulaştırma koridorlarına ev sahipliği yapan ve bu sayede büyük bir işbirliği ağı geliştiren iki kardeş coğrafyayı ifade etmektedir. Fakat yeni deniz yollarının keşfedilmesi, modern dönemde eski ulaştırma ağlarının önemini yitirmesi ve konjonktürel gelişmelerin de neden olduğu yeni risk ve tehditler, iki ülkenin ticaretteki partnerlerini çeşitlendirmesine, alternatif kaynaklara yönelmesine ve nihayetinde yeni ulaştırma koridorlarına ağırlık vermesine neden olmuştur. Bunun yanı sıra iki ülke; enerji güvenliğini temin etmek, ekonomide sürdürülebilir büyümeyi yakalamak, dünya siyasetinde ve uluslararası piyasalardaki gelişmeler karşısında kırılgan hale gelen ekonomilerini desteklemek için bölgesel ekonomik işbirliği projelerine önem vermişlerdir. Bu doğrultuda Türkiye, Karadeniz ve Akdeniz merkezli ekonomik projelere yoğunlaşırken İran, Hazar Denizi ve Hint Okyanusu üzerinden küresel ekonomik projelere dahil olmaya çalışmıştır.
Dünya pazarına açılmanın alternatif yollarını arayan Türkiye, ekonomik hinterlandını genişletmek için Hazar Denizi üzerinden Orta Asya’ya ve İran’ın güneyinden Hint Okyanusu’na açılma ihtiyacı hissetmeye başlamıştır. Bu sayede Türkiye, doğuya açılma konusunda uzun ve maliyetli olan Süveyş Kanalı yerine İran ve Hazar’ı tercih ederek önemli bir avantaj elde edecektir. Buna karşılık İran, Türkiye’nin yakın ekonomik kuşakları olan Karadeniz ve Akdeniz’e ulaşmak için alternatif koridorlar üzerinde durmaktadır. Bu bağlamda İran, Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru sayesinde Hindistan’dan Bender Abbas Limanı’na ve Hazar Denizi üzerinden Rusya’ya ulaşabilmeyi amaçlamaktadır. Söz konusu projede Hazar Denizi güzergâhından farklı olarak İran, Azerbaycan ve Gürcistan üzerinden Moskova’ya uzanan demiryolu hattı inşa etmeyi planlamaktadır.
Bunun yanı sıra 2018 yılının Mart ayında Türkiye-Azerbaycan-Gürcistan-İran Dışişleri Bakanlarının Bakü’de yaptığı görüşmelerde, söz konusu projenin Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu aracılığıyla Karadeniz’e bağlanması konusunda mutabık kalınmıştır.[1] Bakü’deki toplantı sırasında İran’ın Avrupa’ya açılma hedeflerini dile getiren İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif şu ifadeleri kullanmıştır: “Basra Körfezi’nin Karadeniz ve Akdeniz’le birleştirilmesi artık gerçeklik. Hint Okyanusu’ndan Akdeniz ve Karadeniz’e, oradan da Avrupa’ya yük taşıması daha kısa sürede gerçekleştirilecek.”[2] Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru projesi sayesinde Rusya, Süveyş Kanalı’na alternatif bir koridor geliştirmeyi amaçlamaktadır. Aynı şekilde İran, Avrupa-Asya ticaretinde Türkiye koridoruna alternatif olarak Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru’nu ön olana çıkarmakta ve Ankara’nın Kafkasya üzerinden bu projeye dahil olmasını istemektedir.
Dahası İran, söz konusu proje sayesinde Türkmenistan ve Kazakistan’a ve Bender Abbas-Almatı koridoruyla Orta Asya’ya bağlanmayı planlamaktadır. Ayrıca İran, Çin’in Kuşak Yol Projesi kapsamında Pakistan’ın Gvadar Limanı’na açılan koridoru, Rusya ve Hindistan’la geliştirdiği Kuzey Güney Ulaştırma Koridoru’na bağlamayı planlamaktadır. Bunun için de Bender Abbas Limanı’nı Çabahar Limanı’na ve daha sonra Pakistan’ın Gvadar Limanı’na bağlamayı planlamaktadır. Nitekim konuyla ilgili İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif, 24 Mayıs 2019 tarihinde yaptığı açıklamada, “Gvadar Limanı’nı demir yoluyla Güney-Kuzey Koridoru üzerinden Türkmenistan, Kazakistan, Azerbaycan, Rusya ve hatta Türkiye’ye bağlayabiliriz.” ifadelerini kullanmıştır.[3] Benzer şekilde İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, Türkiye tren hattının Pakistan’a kadar uzatılmasını ve bu şekilde Avrupa’nın Asya ve Çin’e bağlanmasını arzu ettiklerini belirtmiştir.[4] Bu doğrultuda 30 Nisan 2019 tarihli Türkiye-İran 8. Ulaştırma Karma Komisyonu Toplantısı’nda taraflar, Tahran-Ankara ve Tahran-Tebriz-Van tren seferlerinin yeniden başlatılması konusunda mutabakata varmışlardır. Nihayetinde İran hem Çin’in Kuşak Yol Projesi’nde hem de Kuzey Güney Ulaştırma Koridoru’nda merkez ülke olmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda İran, Orta Asya ülkelerini bahsi geçen koridorun geliştirilmesi için Bender Abbas Limanı’na yatırım yapmaya çağırmaktadır. Benzer şekilde Bender Abbas Limanı’ndan Tahran’a gelen demiryolu hattının Ankara’ya bağlanması için çalışmaktadır. Bunun yanı sıra İran, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan, Kazakistan ve Türkiye Demiryolu İdareleri arasında, BDT (Bağımsız Devletler Topluluğu) vagonlarının Türkiye sınırlarında hareketine ilişkin, İran Demiryolları tarafından Altı Taraflı Mutabakat Zaptı taslağı hazırlanmıştır.[5]
İran, Orta Asya ülkelerini Kuzey Güney Ulaştırma Koridoru’na dahil etmek suretiyle Çin’in Kuşak Yol Projesi’ndeki konumunu güçlendirmeye çalışmaktadır. Bu bağlamda İran’ın Irak ve Suriye üzerinden Akdeniz’e açılma planları, Çin’in Kuşak Yol Projesi’nde hayati öneme sahip Orta Asya ülkelerinin Avrupa’ya açılması için alternatif yollar bulması anlamına gelebilir. Bu durum esasında Türkiye’nin Hazar Denizi üzerinden Orta Asya’ya açılma planlarına engel teşkil etse de yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi, taraf ülkeler ekonomik ilişkilerde rekabet yerine işbirliğini tercih etmektedir. Halihazırda İran, doğu-batı ve kuzey-güney koridorlarında merkez ülke olabilecek teknik altyapıya sahip değildir. Örneğin Bender Abbas’ı Çabahar’a ve oradan Gvadar’a bağlaması öngörülen demiryollarının teknik altyapı sorunları bulunmaktadır. Aynı şekilde Irak ve Suriye’deki demiryolu hatlarının yetersiz veya tahrip edilmiş olması İran’ın Akdeniz’e açılma planlarına engel olmaktadır.
Tüm bu gelişmeler ışığında son dönemde Türkiye ve İran arasında doğu-batı ve kuzey-güney hattında uzanan ulaştırma koridorlarında rekabet yerine işbirliğinin ön plana çıktığı görülmektedir. Her iki ülke de alternatif ulaştırma projelerinin ancak ve ancak uzun vadede kullanışlı olabileceğinin farkındadır. Bu sebeple taraflar, kısa vadede kazanç elde edebilmek adına hem Kuşak Yol hem de Kuzey Güney Ulaştırma Koridorunda teknik altyapısı tamamlanmış veya tamamlanmaya yakın olan projelere ağırlık vermektedirler. Nihayetinde Türkiye, hem Bakü-Tiflis-Kars hem de Ankara-Tatvan-Tahran demiryolları üzerinden Bender Abbas Limanı’na ve oradan Güney Asya pazarına açılma imkânını bulacaktır. Bunun da ötesinde Türkiye, altyapı çalışmalarının tamamlanması halinde İran’ın Çabahar ve Pakistan’ın Gvadar Limanlarına açılma fırsatını yakalayacaktır. Türkiye ve İran, birbirlerini pasifize edecek alternatif koridorlar geliştirme olanağına sahiptirler. Hatta, alternatif projelerle birlikte Çin’in Kuşak Yol Projesi’nin ağırlığının Körfez ülkeleri ve Akdeniz’e kaydığı belirtilmektedir. Bölgesel konjonktür ve Batı kaynaklı artan ekonomik baskılar, tarafları ulaştırma koridorlarında işbirliği yapmaya itmektedir. İran, Türkiye’yi gelişmiş teknik altyapısı sebebiyle doğu-batı ve kuzey-güney ulaştırma projelerinde önemli bir partner olarak düşünmektedir. Aynı şekilde Türkiye, İran’ı (özellikle güney limanlarını) kısa yoldan ve az maliyetli bir şekilde Asya pazarına ulaşabilmek adına bir fırsat olarak görmektedir. Sonuç olarak Avrupa ile Asya arasında köprü konumunda olan Türkiye ve İran, ulaştırma koridorlarındaki merkez ülke konumlarını daha da güçlendirmek için birlikte hareket etmektedirler.
[1] Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan ve İran Yeni Transit Koridoru Üzerinde Anlaştı, Sputnik, https://tr.sputniknews.com/ekonomi/201803151032652305-turkiye-azerbaycan-gurcistan-iran-transit-koridor/, (Erişim Tarihi: 01.06.2019).
[2] Aynı yer.
[3] “İran Dışişleri Bakanı Açıkladı: Gwadar Limanı’nı Türkiye’ye Bağlayabiliriz”, Takvim, https://www.takvim.com.tr/dunya/2019/05/23/iran-disisleri-bakani-acikladi-gwadar-limanini-turkiyeye-baglayabiliriz, (Erişim Tarihi: 10.06.2019).
[4] “Ruhani: Türkiye Tren Hattının Pakistan’a Kadar Uzatılmasını Arzu Ediyoruz”, Finans Gündem, https://www.finansgundem.com/haber/ruhani-turkiye-tren-hattinin-pakistana-kadar-uzatilmasini-arzu-ediyoruz/1402907, (Erişim Tarihi: 10.06.2019).
[5] “Ankara-Tahran Tren Seferleri Yeniden Başlayacak”, İlkha Haber, https://www.ilkha.com/haber/97603/ankara-tahran-tren-seferleri-yeniden-baslayacak, (Erişim Tarihi: 10.06.2019).
