Orta Asya, son dönemde küresel aktörlerin ilgisini her zamankinden daha fazla cezbeden bir coğrafya haline gelmiştir. Her ne kadar uluslararası basında Batı’nın bölgeye yönelik açılımına yoğun bir şekilde yer verilse de bir Asya ülkesi olarak Çin’in de bölge devletleriyle olan münasebetlerini geliştirme ve derinleştirme eğiliminde olduğu görülmektedir. Örneğin 22 Kasım 2022 tarihinde Tacikistan ve Çin, iki yılda bir ortak terörle mücadele tatbikatı düzenleme kararı almıştır.[1] Oysa Çin, genellikle diğer devletlerle münasebetlerinde ekonomik bağlar kurmaktadır. Ancak bu yaklaşımda da bir değişim gözlemlenmekte ve Pekin yönetiminin askeri faaliyetleri gündeme gelmektedir. Nitekim Duşanbe-Pekin hattındaki askeri işbirliği de bunun göstergesidir.
Esasen iki ülke arasında askeri tatbikatlar düzenlenmesi yeni bir hadise değildir. Daha önce 2006, 2015, 2016 ve 2019 yıllarında da ortak tatbikatlar yapılmıştır.[2] 2015 senesinde Tacikistan ve Çin özel harekat kuvvetleri, Duşanbe dışındaki bir dağ eğitim merkezinde ortak terörle mücadele tatbikatı icra etmiştir. Söz konusu tatbikat, özel harekat kuvvetlerinin denizaşırı ülkelerde gerçekleştirdiği ilk müşterek eğitim tatbikatı olmuştur.[3] 2016 yılında ise yaklaşık 10 bin kişilik bir ortak kuvvet, Dağlık-Badahşan bölgesinde tatbikat düzenlemiştir. Aynı yıl Çin, Tacikistan, Pakistan ve Afganistan’ın katılımıyla “Terörle Mücadelede Dörtlü İşbirliği ve Koordinasyon Mekanizması” da oluşturulmuştur.[4] 2019 senesinde ise “İşbirliği-2019” adlı bir askeri tatbikat yapılırken; Pekin ve Duşanbe, terörle mücadeledeki ortaklıklarını derinleştirmiştir. Tatbikatta her iki taraftan da 12’şer bin asker hazır bulunmuştur.[5]
Yapılması planlanan yeni tatbikatları farklı kılan nokta ise bu manevralarda daha sistematik bir yolun izlenecek olmasıdır. Aynı zamanda bir anlaşma temelinde icra edilecek olması hasebiyle daha resmi bir nitelik taşıyacağı da ifade edilebilir. Buna ek olarak Tacikistan’a askeri ekipman ve teçhizat desteğinin sağlanacak olması, taraflar arasındaki işbirliğini bir üst seviyeye taşıyabilir.
Çin’in Orta Asya’da etkin güçlerden biri olmak istediği bilinmektedir. Bu hedef doğrultusunda bölge başkentleriyle ortaklıklarını geliştirmeye çabalayan Pekin yönetimi, daha çok ekonomik ve ticari sektörlerde yoğunlaşan bir yol takip etmekteydi. Lakin Çin’in çabalarının bununla sınırlı kalmadığı açıktır. Zira Pekin, askeri işbirliği noktasında da adımlar atmaktadır. Dolayısıyla bu hamleler, Çin’in bölgedeki askeri nüfuzunun artmasını beraberinde getirebilir.
Çin’in Orta Asya ülkelerine yönelik silah ihracatında son yıllarda yaşanan artış da dikkat çekicidir. Çünkü Çin’in son beş yıldır bölgenin silah ihtiyacının %18’ini karşıladığı bilinmektedir.[6] Tacikistan özelinde de askeri teçhizat sağlama ve işbirliğini geliştirme adımları atılmaktadır. 2016 yılının Ekim ayında taraflar, 11 sınır karakolu inşa etme konusunda anlaşmıştır.[7] 2018 senesinde ise “China Ordnance Industry Group Corporation Limited” isimli Çinli şirket, Tacikistan’ın sınır güvenliğini sağlamasına katkıda bulunmak maksadıyla zırhlı devriye araçları tahsis etmiştir.[8]
Çin etkisinin artmasının yanı sıra Tacikistan’ın Rusya’yla olan güçlü askeri bağları da göz ardı edilemeyecek mahiyettedir. Ülkenin askeri teşkilatının yapısı, Rusya’nınkiyle benzerlik arz etmektedir. Aynı zamanda Rusya’nın yurt dışındaki en büyük askeri üssü de Tacikistan’dadır. Dolayısıyla Çin’in askeri ilişkilerde artan rolü, Pekin ve Moskova arasındaki rekabeti derinleştirebilir.
Çin’in Tacikistan’la olan askeri işbirliğini geliştirmesinde, güvenlik endişelerinin ve bölgesel politikaların da etkisi vardır. Tacikistan, Taliban yönetimindeki Afganistan’la ortak bir sınırı (Vahan Koridoru)paylaştığı için Çin açısından stratejik öneme sahip bir ülkedir. Şüphesiz bu durum, ülkeyi Çin’in batı sınırındaki güvenliğinin önemli bir bileşeni haline getirmektedir.[9] Sınır karakollarının kurulması da bunun yansımasıdır. Dahası 2017 senesinde Çin’in Tacikistan’da bir askeri üs kurmaya çalıştığı iddiaları da gündeme gelmiştir.
2021 yılında ise Çin’in Tacikistan’daki askeri varlığı yeniden gündeme gelmiştir. Bu bağlamda Pekin’in sınırda bir paramiliter üssün inşası için Duşanbe’ye yaklaşık 8,5 milyon dolar ödemeyi kabul ettiği iddia edilmiştir.[10] Çin’in Tacikistan’daki askeri faaliyetlerinin daha çok Afganistan yakınlarındaki Dağlık Badahşan bölgesinde yoğunlaştığı görülmektedir. Nitekim söz konusu bölgede askeri garnizonların inşa edildiği yönündeki haberler basına yansımıştır.[11]
Pekin’in özelde Tacikistan’la ve genelde ise Orta Asya ülkeleriyle askeri işbirliklerini geliştirmesindeki temel etkenlerden biri; Kuşak-Yol Projesi’nin güvenliğini sağlamaktır. Bu yüzden iktisadi ilişkiler, zamanla güvenlik eksenine kaymaktadır. Bu nedenle son yıllarda Çin’in bölge ülkelerine yönelik silah ihracatında ve askeri altyapının geliştirilmesine dönük çalışmalarında artış görülmektedir. Tatbikatlar noktasında da benzer bir durum söz konusudur. Bu ise Pekin’in yatırımlarını ve koridorları koruma arzusuyla yakından ilişkilidir.
Bilindiği gibi Afganistan merkezli gelişmeler, bölgesel güvenlik ortamını kırılganlaştırmıştır. Nitekim yerel grupların istikrarsızlaştırıcı faaliyetlerinin yanı sıra terör örgütü Devlet’ül Irak ve’ş Şam (DEAŞ) saldırıları da arttırmıştır. Anlaşılacağı üzere hem Tacikistan hem de Çin, mevzubahis tehditlerden kaygı duymaktadır. Bu çerçevede Pekin, terörle mücadele hedefi doğrultusunda Tacikistan başta olmak üzere Orta Asya cumhuriyetleriyle olan askeri işbirliklerini geliştirmeye odaklanmaktadır.Bu bağlamda Pekin, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) terörle mücadele yapısı aracılığıyla bölge başkentleriyle münasebetlerini derinleştirmeye çalışmaktadır. Bununla birlikte Çin’in askeri ve ticari işbirliğini geliştirmek için Orta Asya devletleriyle yeni anlaşmalar imzalamak istediği de söylenebilir.
Sonuç olarak Çin, özelde Tacikistan ve genelde ise Orta Asya ülkeleriyle askeri işbirliğini geliştirmeye öncelik vermektedir. Burada Pekin’in iki temel hedefi vardır. Bunlardan ilki; ulusal güvenliktir. İkincisi ise Orta Asya’daki nüfuzunu arttırmaktır. Bu amacın Çin-Rusya rekabetini hızlandırması olasıdır. Zaten mevcut durumda Çin, ŞİÖ ve terörle mücadele temelinde hareket ederken; Rusya ise Kollektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGAÖ) vesilesiyle nüfuzunu kurumsallaştırmaya çalışmaktadır. Moskova’nın Pekin’le beraber üye olarak yer aldığı ŞİÖ’yü kullanmak yerine KGAÖ üzerinden çalışmalar yapması, Rusya ile Çin arasındaki ayrışmanın delili olarak değerlendirilebilir.
[1] “Tajikistan-China Agree to Conduct Joint Counter Terrorism Drills at Least Once every Two Years”, Asia Plus, https://asiaplustj.info/en/news/tajikistan/security/20221122/tajikistan-china-agree-to-conduct-joint-counter-terrorism-drills-at-least-once-every-two-years, (Erişim Tarihi: 24.11.2022).
[2] Aynı yer.
[3] “In Russia’s Shadow: China’s Rising Security Presence in Central Asia”, Wilson Center, https://www.wilsoncenter.org/sites/default/files/media/uploads/documents/KI_200519_cable%2052_v1.pdf, (Erişim Tarihi: 24.11.2022).
[4] “Sino-Tajik Exercises: The Latest Chinese Encroachment Into Russia’s ‘Sphere of Influence’”, The Jamestown Foundation, https://jamestown.org/program/sino-tajik-exercises-the-latest-chinese-encroachment-into-russias-sphere-of-influence/, (Erişim Tarihi: 24.11.2022).
[5] “China and Tajikistan Kicks off Joint Counter-Terrorism Exercise”, China Military Online, http://eng.chinamil.com.cn/view/2019-08/12/content_9587478.htm, (Erişim Tarihi: 24.11.2022).
[6] “China’s New Military Posture in Central Asia”, Nesa Center, https://nesa-center.org/chinas_new_military_posture_in_central_asia/, (Erişim Tarihi: 24.11.2022).
[7] “China in Central Asia: Building Border Posts in Tajikistan”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2016/09/china-in-central-asia-building-border-posts-in-tajikistan/, (Erişim Tarihi: 24.11.2022).
[8] “In Russia’s Shadow…”, a.g.m.
[9] “China’s New Military…”, a.g.m.
[10] Catherina Putz, “China’s Security Infrastructure Continues to Grow in Tajikistan”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2021/10/chinas-security-infrastructure-continues-to-grow-in-tajikistan/, (Erişim Tarihi: 24.11.2022).
[11] “Tajikistan Agrees with China to Hold Anti-Terrorism Exercises Every Two Years”, Nova News, https://www.agenzianova.com/en/news/tajikistan-agrees-with-china-to-hold-anti-terrorism-drills-every-two-years/, (Erişim Tarihi: 24.11.2022).
