24 Şubat 2022 tarihinde Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Ukrayna’ya “özel askeri operasyon” başlattığını duyurmuştur. Ardından Batı, Moskova yönetimini hedef alarak finansal sistem başta olmak üzere birçok sektörü etkileyen yaptırımlar uygulamaya başlamıştır. Söz konusu yaptırımlar, Rusya’nın ana ticaret ortaklarıyla olan ilişkisini de etkilemiştir. Bu bağlamda Rusya’nın üyesi olduğu örgütlerde dolar olmadan ticaret yapılmasına ilişkin mekanizmaların kurulması tartışılmaya başlamıştır. Bu tartışmaların yaşandığı uluslararası örgütlerden biri de Şanghay İşbirliği Örgütü’dür (ŞİÖ). Nitekim bu mekanizma, 15-16 Eylül 2022 tarihlerinde Özbekistan’ın kadim şehri Semerkant’ta düzenlenen ŞİÖ Liderler Zirvesi’nde de ele alınan en önemli konulardan biri olarak gündeme gelmiştir. Bir başka deyişle zirvede alınan mühim kararlardan biri, üye devletlerin ulusal para birimlerinin kullanılmasıyla yapılan ticaretin genişletilmesi olmuştur.
Ticarette ulusal para birimlerinin kullanımı için bir yol haritasının oluşturulması ve alternatif ödeme ve uzlaştırma sistemlerinin geliştirilmesi, zaten ŞİÖ’nün son yıllarda üzerinde çalıştığı konulardandır. Nitekim karşılıklı anlaşmalarda ulusal para birimlerinin payını arttırmaya ilişkin yol haritası taslağı, Kazakistan’ın inisiyatifiyle 2018 yılının Haziran ayında Qingdao şehrinde gerçekleşen ŞİÖ Zirvesi’nde açıklanmıştır.[1] ŞİÖ Liderler Konseyi’nin 10 Kasım 2020 tarihinde video-konferans yoluyla gerçekleştirdiği toplantıda da ulusal para birimlerinin kullanılması tartışılmış ve bu amaç doğrultusunda özel bir uzman grubunun oluşturulması kararlaştırılmıştır.[2] Semerkant Zirve’sinde ise üye ülkelerin liderleri ulusal para birimleri kullanılarak yapılan ticareti artırmak için önerilen yol haritasını onaylamıştır.[3]
Mevzubahis zirvede Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, örgütte ulusal para birimlerinin payının arttığına vurgu yapmıştır.[4] Nitekim son dönemlerde ŞİÖ üyesi ülkeler arasında dolar kullanılmadan ulusal para birimleri aracılığıyla yapılan ödemelerde artış gözlemlenmektedir. Örneğin 2022 yılının ilk döneminde Rusya ile Çin arasında ulusal para birimleri kullanılarak yapılan ticaretin payı, toplam ticaret hacminin %27,5’ine ulaşmıştır.[5]
Yukarıda da belirtildiği gibi, ŞİÖ üyeleri arasındaki ticari ilişkilerde ulusal para birimlerinin kullanılması, 2009 yılında Kazakistan tarafından önerilmiştir.[6] Hatta müşterek para birimi geliştirilmesi de bu öneriye eklenmiştir. Fakat o süreçte Rusya, ŞİÖ çerçevesinde tek bir uluslarüstü para biriminin oluşturulması için erken olduğunu dile getirmiştir. Ayrıca Rus yetkililer, ŞİÖ ülkelerinin ekonomilerinin birbirinden farklı olduğunu vurgulamıştır.[7] Dolayısıyla geçmişte Astana’dan ortak para birimine geçilmesi konusunda çağrılar yapılmış; fakat Moskova yönetimi, bu öneriye mesafeli yaklaşmıştır. Kremlin’in mevcut durumda müşterek para birimi geliştirme arayışlarını dile getirmesi ve en azından ulusal para birimleri üzerinden ticaret yapılmasını savunması, yaptırımların etkisini azaltma çabasıdır.
Diğer taraftan Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Temsilciler Meclisi Başkanı Nancy Pelosi’nin Tayvan’a gerçekleştirdiği ziyaret sebebiyle Washington’la ilişkilerinde ciddi problemler yaşayan Pekin yönetimi de ŞİÖ’de dolardan vazgeçilmesini savunmaktadır. Benzer bir şekilde ABD’nin yaptırım baskısına maruz kalan İran’ın da de-dolarizasyon olarak nitelendirilecek arayışlara sıcak baktığı bilinmektedir. Hindistan’ın ise ABD ve İngiltere’yle olan işbirliğine rağmen Rusya’yla ticarette ulusal para birimlerinin kullanılması yönünde karar aldığı görülmektedir. 2022 yılının ilk yarısında iki ülke arasındaki ticaret hacminin 11,5 milyar dolara ulaştığı[8] düşünüldüğünde, mevzubahis gelişmenin yalnızca Moskova için değil; Yeni Delhi açısından da büyük önem arz ettiği ifade edilebilir.
Çin Devlet Başkanı Şi Cinping ise dolara bağımlılık noktasında net açıklamalar yapmaktan kaçınmaktadır. Fakat Pekin yönetiminin bölgesel bir para birimi oluşturma konusunda çeşitli adımlar attığı vurgulanmalıdır. Zira Pekin, yuanı uluslararası bir para birimi haline getirmeye çalışmasa da üyesi olduğu kuruluşlar vesilesiyle yuanı güçlü bir bölgesel para birimine dönüştürmeye ilişkin adımlar atmaktadır. Nitekim Çin Halk Bankası, Kazakistan’da yuan cinsinden takas mekanizmaları kurmak için Kazakistan Ulusal Bankası’yla bir işbirliği anlaşması imzalamıştır.[9]
Uzmanlar, dolara daha az bağımlı olan küçük Çin finans kurumlarının de-dolarizasyon süreçlerinde kritik bir rol oynayacağını iddia etmektedir. Gerçekten de bu tür bankalar, Batı’nın uyguladığı yaptırımlardan fazla etkilenmemektedir. Örneğin 2022 yılının Mayıs ayında Harbin Bankası, Rusya’yla daha fazla finansal ilişkiler geliştirmeyi amaçlayan “Yüz Tedbir” belgesini duyurmuştur[10] Rus uzmanlar, Çin bankalarının Rusya’ya nakit yuan sağlamak suretiyle Moskova’ya yardımcı olabileceğini öne sürmektedir. Yani yuanla yapılan ödemeler yardımıyla Moskova, ambargoların olumsuz sonuçlarından bir nebze de olsa kaçınabilir. Lakin bu durumun Batılı devletlerin Çin’e yönelik sert yaptırım kararları almasını beraberinde getirmesi de olasılık dahilindedir.
Sonuç olarak yaptırımlar, Rusya’nın ticari ortaklarıyla olan münasebetlerini olumsuz etkilemiştir. Bu yüzden de Rusya’nın üye olduğu örgütlerde, dolar olmadan ticari münasebetler geliştirilmesine yönelik mekanizmaların kurulması gündeme gelmiştir. Bu konuda Moskova’nın Yeni Delhi, Pekin ve Tahran’dan destek aldığını ifade etmek mümkündür. Fakat sürecin Kremlin’in beklediği kadar hızlı ilerlemeyeceği de belirtilmelidir.
[1] “Эксперты ШОС обсудили дальнейшие перспективы развития взаимных расчетов своих стран в национальных валютах”, Shankhayskoy Organizatsii Sotrudnichestva, http://rus.sectsco.org/news/20210802/770813.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2022).
[2] “О перспективах развития взаимных расчетов государств-членов ШОС в национальных валютах”, Shankhayskoy Organizatsii Sotrudnichestva, http://rus.sectsco.org/news/20210331/737219.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2022).
[3] “Главы стран ШОС утвердили дорожную карту по росту доли нацвалют в расчетах”, RİA, https://ria.ru/20220916/shos-1817281423.html, (Erişim Tarihi:26.09.2022).
[4] “Владимир Путин: Доля расчетов в нацвалютах стран ШОС растет”, RG, https://rg.ru/2022/09/16/vladimir-putin-dolia-raschetov-v-nacvaliutah-stran-shos-rastet.html, (Erişim Tarihi:26.09.2022).
[5] “Путин отметил рост доли взаимных расчетов России и Китая в нацвалютах”, RİA, https://ria.ru/20220915/valyuta-1817022800.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2022).
[6] “Назарбаев предложил странам ШОС создать единую валюту”, Lenta, https://lenta.ru/news/2009/06/16/unite/, (Erişim Tarihi: 26.09.2022).
[7] Aynı yer.
[8] “Товарооборот России и Индии в первом полугодии 2022 года вырос почти на 120%”, TASS, https://tass.ru/ekonomika/15739091, (Erişim Tarihi: 26.09.2022).
[9] “Китай и Казахстан подписали меморандум о сотрудничестве по клиринговым расчетам в юанях”, Sputnik, https://ru.sputnik.kz/20220920/kitay-i-kazakhstan-podpisali-memorandum-o-sotrudnichestve-po-kliringovym-raschetam-v-yuanyakh-27724412.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2022).
[10] “Удар по доллару: страны ШОС решили рассчитываться в основном национальными валютами”, Voyennoye Obozrenıye, https://topwar.ru/202259-udar-po-dollaru-strany-shos-reshili-rasschityvatsja-v-osnovnom-nacionalnymi-valjutami.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2022).
