Küresel ölçekte güç sahibi olan ülkelerin attığı tüm adımlar dikkatle incelenmektedir. Rusya’nın icra ettiği tatbikatlar çevresinde oluşabilecek yeni gelişmeler de bu bağlamda araştırmaya değer bir nitelik taşımaktadır. Rusya’nın tatbikatları, 2013 yılında askeri yapılanmada güncellemeye gidildikten sonra bölgesel ve yıllık olarak daha güçlü bir şekilde icra edilmeye başlanmıştır. Tatbikatlar; Zapad (“Batı”,2009-2013-2017), Vostok (“Doğu” 2010-2014-2018), Tsentr (“Merkez” 2011-2015-2019) ve Kavkaz (“Kafkasya” 2012-2016-2020) olmak üzere “4 sene-5 bölge” şeklindeki bir döngüyle gerçekleştirilmektedir.[1]
Bu ana tatbikatların yanı sıra daha küçük çaplı tatbikatlar da belirli bir plan doğrultusunda yıl boyunca uygulanmaktadır. Takvime uygun olarak ortaya konulacak en güncel tatbikat ise ZAPAD-2021’dir. Rusya, ZAPAD-2021 tatbikatına kadar üçü Belarus’la olmak üzere çeşitli tatbikatlar gerçekleştireceğini açıklamıştır. Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu’nun ifadesiyle, söz konusu tatbikatların hedefinde hiçbir ülke olmadığı gibi, müttefiklerle işbirliklerinin arttırılması ve ordu kapasitelerinin savunmaya hazır olup olmadıklarının test edilmesi amaçlanmaktadır.[2] Fakat Rusya’nın tatbik ettiği tüm çalışmalarda olduğu gibi bir diğer amaç da uluslararası kamuoyuna gücünü gösterebilmek ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) ülkelerine karşı Rus imajını yükseltmektir.
Mevzubahis tatbikata ek olarak yıl boyunca Özbekistan ve Tacikistan gibi devletlerle daha küçük ölçekli işbirlikleri ve tatbikatlar da yürütülmüştür. Ayrıca 9-14 Ağustos 2021 tarihleri arasında Çin’in batısındaki Ningxia Hui Özerk Bölgesi’ne bağlı Qingtongxia şehrinde Çin Halk Kurtuluş Ordusu ve Rus Ordusu’nun birlikte icra ettiği ZAPAD-2021’in öncülü olan ZAPAD/INTERACTION-2021 tatbikatı da düzenlenmiştir.[3] Bu tatbikatın odak noktası ise NATO tehdidi değil; iç politika ve Orta Asya’dır.
İç politikada terörle mücadele noktasında bilgi ve tecrübelerini birbirleriyle paylaşan iki devlet, Orta Asya bağlamında da ABD’nin çekildiği Afganistan’da müşterek çıkarlar doğrultusunda ortak politikalar üretmeye çalışmaktadır. Bu sebeple eşgüdümlü politikaların tatbiki hedeflendiği için ZAPAD-“Interaction” şeklindeki isimlendirme, verilmek istenen mesajı açıkça iletmektedir. Yaklaşık 10.000 askerle birçok farklı askeri envanterin test edildiği tatbikatta uyumlu çalışmalar gözlemlemiştir.[4]
Yapılacağı 2020 yılında ve ayrıntıları ise 2021 senesinin Ocak ayında Belarus Devlet Başkanı Aleksandr Lukaşenko tarafından duyurulan ZAPAD-2021 Tatbikatı, 10-16 Eylül 2021 tarihleri arasında Belarus ve Rusya topraklarında gerçekleştirilecektir. Tatbikatın ölçeğinin 2020 senesinde Belarus’un batısında Rusya, Sırbistan ve Belarus ordularının katılımıyla Polonya sınırına yakın 38. Hava İndirme Tugayı’nın Brest Poligonu’nda düzenlenen “Slav Kardeşliği-2020”nin kapasitesinden daha büyük olduğu aktarılmaktır.[5] Lukaşenko, “Slav Kardeşliği-2020” sonrasında NATO’nun Belarus’un komşuları Polonya ve Litvanya’da askeri tatbikat gerçekleştirdiğini ve burada silah sayısını arttırdığını öne sürmüştür.[6]
Bahse konu açıklama, NATO ve tatbikatlarından Belarus’un duyduğu rahatsızlığı açıkça ortaya koymaktadır. Rahatsızlıkların yanı sıra Belarus ve Rusya’nın tatbikatlara ve verilen mesajlara cevapsız kalmayacağı da bilinmektedir. 18 Ağustos 2021 tarihinde ZAPAD-2021 öncesi Polonya’da yapılan bir ankette, “Rusya, Polonya’ya saldırabilir mi?” sorusuna Polonyalıların yüzde 34’ü “evet” derken; yüzde 8’i ise “kesinlikle yapar” şeklinde yanıt vermiştir. Yüzde 35’i “hayır” cevabını verirken; yüzde 11’i de “kesinlikte yapamaz” demiştir.[7] Rusya ve Polonya’nın ortak tatbikat ve çalışmaları olsa bile, halkın bir kesiminin korkusu gözle görülür durumdadır.
Litvanya ise Belarus’un yasadışı göç faaliyetlerini ülkelerine yönlendirdiği iddiasını gündeme taşımakta ve durumu NATO’ya bildirmektedir. Bu da Rusya’nın Belarus üzerinden yürüttüğü bir hibrit faaliyet şeklinde değerlendirilmektedir.[8] Bölge ülkelerinin NATO’yla yaptığı her çalışmaya, Moskova tarafından bir karşılık verileceğini söylemek çok da zor olmayacaktır. Estonya, Slovakya, Polonya, Ukrayna ve Litvanya’nın Kuzey Akım Boru Hatları’yla tedarik zincirlerinden çıkarılma hamlesi, bu ülkelerin NATO’yla olan ilişkilerinin bir cezası olarak görülebilir.
2020 senesinin Eylül ayında yapılan Slav Kardeşliği-2020 Tatbikatı, sadece Belarus’un batısında ifa edilmesine rağmen plana göre, ZAPAD-2021 tatbikatları Belarus topraklarının neredeyse tamamını kapsayacaktır. Zira Rusya’da iki, Belarus’ta beş tatbikat noktası olacağı bildirilmiştir. Belarus’taki noktalar; Minsk (Barysaw, Ozerishche), Viciebsk (Viciebsk, Zaslonava, Stolbtsy), Mahilioŭ (Osipovichi), Brest (Baranavichi) ve Hrodna (Lososna)’dır.[9]
ZAPAD-2017 ise Belarus’ta altı (Lepelsky, Losvido, Borisovsky, Osipovichesky, Ruzhansky, Domanovsky+Dretun Eğitim Sahası) ve Rusya’da üç noktada (Luzhsky, Strugi Krasnye and Pravdinsky) gerçekleştirilmiştir. Tatbikata 12.700 asker katılmıştır. Bunlardan yaklaşık 7.200’ü Belarus ve 5.500’ü Rus askeridir. Ayrıca yaklaşık 70 uçak, 250’ye yakın tank ve savaş gemisi de tatbikatta kullanılmıştır.[10]
Belarus Savunma Bakanı Viktor Khrenin, Kazakistan’ı ZAPAD-2021 Belarus-Rus stratejik tatbikatlarına katılmaya davet etmiş ve Nur-Sultan yönetimi, ZAPAD-2021 tatbikatlarına katılacağını duyurmuştur. Böylelikle ZAPAD-2021’e 2.500’ü Rus, 50’si Kazak ve geriye kalanı Belarus askeri olmak üzere 12.800 askeri personelin katılması beklenmektedir.[11] Rusya’nın doğusunda yapılan tatbikatlarda askeri personel sayısı 100.000 ile 200.000 arasında değişiklik gösterse de Avrupa topraklarında yürütülen askeri faaliyetler, sınırlandırma ve gözlemleme adına hazırlanmıştır.
2011 Viyana Belgesi neticesinde yürütülecek tatbikatlarda personel sayısında belirlenen sınırlara (13.000) çok yakın bir seviyede kalınmaktadır.[12] Belgenin 41 ve 41.1’inci maddeleri gereğince, planlı tatbikatlarda önceden haber verme koşulundan dolayı Rusya, kimi zaman baskın tatbikatlar yaparak gözlem ve denetimden sıyrılmaktadır. 2013 ile 2017 yılları arasında Moskova yönetimi, 24 baskın tatbikat düzenlemiştir.[13] Fakat ZAPAD gibi periyodik tatbikatlar, planlı tatbikat kapsamında olduğu için sınırların üstünde hareket edildiği takdirde önceden haber verme koşulundan muaf değildir.
Medyada katılım sağlayacak askeri personel sayısının çok daha fazla olduğu iddia edilse de[14] birçok ülkeden gözlemci ve basının yer alacağı tatbikatta yasal olarak bu şekilde bir artış yaşanması mümkün değildir. Ancak ZAPAD-2017’de Rusya, aniden planlanın dışında ek birlik sevkiyatları yaptığı için şeffaflık noktasında bazı tedirginlikler vardır.[15] Tatbikat toplantısına Batılı ülkelerin de davet edilmesi hakkında soru sorulduğunda Lukaşenko, “Tabii ki davet edeceğiz. Bırakın izlesinler. Ordularımızın durumunu ve eğitimimizin seviyesini göstermeye hazırız.” şeklinde cevap vermiştir.[16]
Tatbikatta, 2019 yılında Rusya’nın batıdaki toprağı olan Kaliningrad’da kurulan Baltık Filosu’nun da ilk kez tam kapasite test edilmesi beklenmektedir.[17] ZAPAD-2021’in en önemli noktalarından bir olan bu durum, Batı ülkelerine verilmek istenen güçlü bir mesaj şeklinde yorumlanabilir. Batı sınırlarında teknik ve askeri anlamda tam kapasite düzenlenen böylesi bir tatbikat, bölge ülkelerinin endişelenmesine sebep olmaktadır. Mevzubahis endişeler doğrultusunda Avrupa ülkelerinin yetersiz de olsa bazı reaksiyonlar gösterdiği görülmektedir.
Kaliningrad, II. Dünya Savaşı sonlarında Rusya’nın Almanya’dan ele geçirdiği kritik bir bölgedir. 27 Ağustos 2021 tarihinde Almanya sokaklarında 1949 yılından kalma, bazı Alman siyasi partilerinin Kaliningrad’ın Almanya toprağı olarak gösterildiği seçim afişlerinin duvarlara asıldığı görülmüştür. Rusya Dışişleri Bakanlığı’nın kınadığı söz konusu olay için Almanya polisi soruşturma başlatmıştır. Olayın zamanlama olarak Kaliningrad’da kurulan Baltık Filosu’nun da katılacağı ZAPAD-2021 Tatbikatı öncesinde gerçekleşmesi dikkat çekicidir.[18]
ZAPAD-2021’i diğer tatbikatlardan farklı kılacak bir başka konu ise “Terminatör” (BMPT) olarak isimlendirilen tank destek araçlarının tatbikatta kullanılacak olmasıdır. 45 derecelik dikey nişan açısıyla normal tanklardan farklı bir nitelik taşıyan araçların, Rusya Savunma Bakanlığı’nın açıklamasına göre, dünyada hiçbir ordunun henüz sahip olmadığı bir sistemi kullandığı ifade edilmektedir. Tüm mürettebatı gövdede olan BMPT’lerin alçaktan uçan hedefleri de vurabileceği aktarılmaktadır. Kaynaklara göre, BMPT’lerin Rusya’nın Batı Askeri Bölgesi’nin 1. Muhafız Tank Ordusu’nun yanında Belarus’un tank taburlarında olacağı tahmin edilmektedir. Anlaşılacağı üzere, bir tanktan daha atik olan bu araçların meskûn mahalde doğabilecek büyük sıkıntılar sonucunda kullanılabilecek araçlar olacağı düşünülebilir.[19] Böylelikle Ukrayna gibi sahalarda kullanılma potansiyeli olan söz konusu BMPT’ler, Rusya’nın elini güçlendirebilir.
Tüm bunların yanı sıra tatbikatın bazı aşamalarında elektronik harp sistemlerinden de yararlanılacağı, bu sebepten dolayı bölgede GSM operatörleri ve veri akışı sağlanan sistemlerde kesintiler yaşanabileceği belirtilmektedir. Rusya’nın bu yılki tatbikatlar dizisinin ise ZAPAD-2021’in devam ettiği süreçte Eylül ayı içerisinde düzenlenecek olan Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) üyelerinin katılım sağlayacağı “Barış Misyonu 2021 Tatbikatı”yla sona ermesi beklenmektedir. [20]
Rusya’nın Kırım sınırında askeri varlığını bir nebze de olsa azaltmasının ardından düzenlenecek ZAPAD-2021 tatbikatı sebebiyle tekrar askeri birliklerin bir kısmının Ukrayna sınırına geldiği bildirilmiştir. Tatbikatı büyük bir endişeyle bekleyen Ukrayna, bölgedeki askeri hareketliliği bir tehdit olarak nitelediği gibi, Kırım sınırındaki askeri varlığını arttırarak önlemlerini de genişletmiştir.
28 Haziran-10 Temmuz 2021 tarihleri arasında Ukrayna ve ABD önderliğinde 30’dan fazla ülkenin katılımıyla düzenlenen “Sea Breeze-2021 Tatbikatı”, 1997 senesinden bu yana yapılan en büyük tatbikat olarak Karadeniz’in kuzeybatısında gerçekleşmiştir. Mevzubahis tatbikat öncesinde İngiliz savaş gemisi “Defender” ile Rus kuvvetlerinin sınır ihlali iddiaları doğrultusunda bir gerginlik yaşanmıştır. Genel olarak “Sea Breeze Tatbikatları”, Rusya tarafından NATO’nun bir tehdidi şeklinde algılanmaktadır.[21] Bu sebeple ZAPAD-2021’in performansının cevap ve güç gösterisi niteliğinde olması beklenmektedir.
2020 yılının son yarısında ZAPAD-2021’in gerçekleştirileceğine dair duyuruların yapılmasına rağmen uluslararası basın, bu tatbikatları daha önce hiçbir şekilde duyurulmamış gibi haberleştirmektedir. Söz konusu tatbikatlar, misilleme amacıyla sonradan başka bir tatbikatın karşılığı olarak düzenlenmemekte, yıllık takvimler çerçevesinde resmi olarak belirli bir süre önceden açıklanmaktadır. Basın organlarının bu tatbikatları bir anda ve başka bir olayın karşılığı gibi servis etmesi ise halkların endişelenmelerine sebep olurken; bir noktada vatandaşların politik olarak diri durmalarını da sağlamaktadır.
Tüm bunların yanında 6-18 Haziran 2021 tarihleri arasında 16 NATO müttefiki ve iki ortak ülkenin düzenlediği Baltık Bölgesi’nin önde gelen denizcilik odaklı tatbikatı olan 50. Baltık Operasyonları (BALTOPS 50) sırasında ABD’nin nükleer silah taşıyabilen B-52H uçağının kullanılması, Moskova tarafından “provokasyon” şeklinde nitelendirilmiştir. [22] Sene boyunca Sea Breeze ve BALTOPS 50 gibi tatbikatlarda kışkırtıcı faaliyetlerde bulunulmuş ve bu sebeple Rusya’nın düzenleyeceği tatbikatlarda da benzer karşılıklar verileceği beklentisi oluşmuştur.
Çevre ülkelerin tatbikattan dolayı endişe duymasındaki önemli bir sebep ise bölgeye lojistik olarak taşınan Rus birliklerinin gözlemlenmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Rusya’nın lojistik faaliyetlerinin neredeyse en önemli kısmı olan demiryolu lojistiği, tatbikat öncesi takip edilmiştir. Bu takip sonucunda bahsi geçen askeri personel ve mühimmat sayısının çok daha fazlasını sevk edebilecek bir faaliyet gözlemlenmiştir. Bu durum ise tatbikatın bir harekât hazırlığı olabilmesi ihtimalini düşündürmüştür. Bahsi geçen sevkiyat, her ne kadar önemli bir argüman olsa da harekatın gerçekleşmesi için tek başına yeterli bir gösterge değildir. Fakat tatbikatta yaşanabilecek bir gerginliğin bu etkenlerle birleşmesi neticesinde neler olabileceğini öngörmek hiç kolay değildir.[23]
Başta Ukrayna ve Polonya olmak üzere bölge ülkeleri, ZAPAD-2021’i ve diğer Rus tatbikatlarını potansiyel işgal girişimlerine dönüşebilecek bir tehlike olarak algılamaktadır. Bu endişeler, yaşanmışlıklara dayanmaktadır. Bu nedenle de altı tamamen boş değildir. Ancak Moskova’nın mevcut durumda akut problem olarak gördüğü bir sorun da değildir.
Ukrayna ve Avrupa açısında değerlendirmek gerekirse, ZAPAD-2013 Tatbikatı’nın ardından Rus Ordusu’nun 2014 yılında Kırım’ı ele geçirmesi, bugünkü endişeyi açıklamak için oldukça yeterlidir. Bu sebeple Donbas ve çevresiyle ilgili bir harekât beklentisi, Ukrayna’nın ve Rusya’nın hazır vaziyette durmasını açıklamaktadır. Vostok 2014 Tatbikatı sonrası, 2015 yılında Rusya’nın Suriye’ye müdahil olması da aslında tatbikatların gerçek bir harekâta dönüşme ihtimalinin varlığı kanıtlamaktadır.
Anlaşılacağı üzere Rusya’nın tatbikatları, Ukrayna ve Suriye’ye hızlı müdahale edebilmesini sağlamıştır. En çok endişe duyulan konu ise tatbikat sonrasında Rus birliklerinin tatbikat yapılan alanda kalmasıdır. Hatırlanacağı üzere, 2008 yılında yapılan Kafkasya Tatbikatı sonrası 40.000 Rus askeri Gürcistan sınırında kalmış ve 7 Ağustos 2008 tarihinde ise Gürcistan’a operasyon başlamıştır. Yapılan uluslararası baskı sonucunda Rus Ordusu, Tiflis’te durdurulmuştur.
Öte yandan aynı bakış açısıyla incelendiğinde, her sene bir tanesi düzenlenen ZAPAD VOSTOK, TSENTR ve KAVKAZ tatbikatları sonrasında yeni bir işgal girişimi beklenmesine rağmen bu düşünceler birçok kez boşa çıkmıştır. Dolayısıyla Rusya’nın ZAPAD-2021’de herhangi bir işgale hazırlanıp hazırlanmadığı net olarak ifade edilemeyecektir. Bu durumda Donbas’a yönelik bir harekâtla karşılaşılmazsa ZAPAD-2021 Tatbikatı, Rusya’nın yeni bir müdahalesinden çok Vladimir Putin yönetiminin bölgedeki kararlılığını ve caydırıcılığını arttırma girişimi olarak okunabilir. Bunun yanında bölge ülkelerinin geçmiş tecrübelere dayanarak endişe duyması, Moskova’nın hiçbir gerçek harekât faaliyetinde bulunmadan, tatbikat zamanlarında bir korku iklimi oluşturmasını sağlamaktadır. Bu da politik olarak Rusya’nın lehinedir.
Kırım halkının Rusya’yı istediği düşüncesinin yaygınlaştırılmaya çalışılması, ortak tarih ve Rus kimliği hatırlatmaları, küçük grupların eylemlerinin desteklenmesi, veri akışı sistemlerinin askeri operasyonlarda birincil faktör olarak kullanılması ve tatbikatlarla korku iklimi oluşturmak gibi, aslında birbirinden bağımsız görünen birçok etkenin ortak noktası, 2013 yılında yayınlanan Rusya Genelkurmay Başkanı Valery Gerasimov’un “Öngörüde Bilimin Değeri” başlıklı makalesidir.
“Gerasimov Doktrini” olarak bilinen “hibrit savaş” teknikleri, ilk bakışta görülemeyen, direkt olarak askeri olmayan ve askeri hedeflerin desteklenmesini sağlayan bir savaş konseptidir. Özetle Rusya’nın politik ve askeri çizgisinde büyük payı olduğuna inanılan Gerasimov’un Rus siyasi yaşamını doğrudan etkilediğini düşünmek; verilen gözdağlarının, yapılan operasyonların, algı çalışmalarının ve benzeri faaliyetlerinin arkasında onun olduğunu söylemek göz ardı edilen hususlara odaklanan bir yorum olabilir. Lakin Putin yönetiminin uyguladığı politikanın geleceğini okumanın en verimli yolu da gelişmelerin arka planına odaklanmaktır.
[1] “100,000 Troops Will Engage in Russia’s Zapad-2017 War Games”, Washington Post, https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2017/09/13/100000-troops-will-engage-in-russias-zapad-2017-war-games/, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[2] “В Белоруссии указали на оборонительный характер учений «Запад-2021»”, Известия (Izvestiya), https://iz.ru/1202923/2021-08-05/v-belorusii-ukazali-na-oboronitelnyi-kharakter-uchenii-zapad-2021, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[3] Emrah Kaya, “Çok Kutupluluğa Geçişte Dönüm Noktası: Zapad/Interaction-2021 Tatbikatı”, ANKASAM, https://www.ankasam.org/cok-kutupluluga-geciste-donum-noktasi-zapad-interaction-2021-tatbikati/, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[4] “China-Russia military drill expected to focus on security in Central Asia”, SCMP, https://www.scmp.com/news/china/military/article/3143541/china-russia-military-drill-expected-focus-security-central, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[5] “Belarus, Rusya’dan yeni savaş uçakları alacak”, Star, https://www.star.com.tr/savunma/belarus-rusyadan-yeni-savas-ucaklari-alacak-haber-1589603/, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[6] “Belarus’ta ‘Slav Kardeşliği-2020’ uluslararası askeri tatbikatı düzenlenecek”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/belarusta-slav-kardesligi-2020-uluslararasi-askeri-tatbikati-duzenlenecek/1966638, (Erişim Tarihi: 26.08.2021).
[7] “Поляки не смогли определиться, боятся они вторжения России или нет”, RIA Novosti, https://ria.ru/20210813/polyaki-1745604990.html, (Erişim Tarihi: 27.08.2021).
[8] “NATO Chief Flags Baltic Tensions Ahead of Zapad Military Drill”, Defence News, https://www.defensenews.com/training-sim/2021/08/10/nato-chief-flags-baltic-tensions-ahead-of-zapad-military-drill/, (Erişim Tarihi: 26.08.2021).
[9] “Military Exercises Zapad-2021: Who, When and Where”, Inform Napalm, https://informnapalm.org/en/zapad-2021-osint/, (Erişim Tarihi: 27.08.2021).
[10] “Russian Defence Minister Summed up Zapad 2017 Exercise”, Ministry of Defence of the Russian Federation, https://eng.mil.ru/en/news_page/country/more.htm?id=12145455@egNews, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[11] “Белоруссия пригласила Казахстан поучаствовать в учениях “Запад-2021””, Radio Sputnik, https://radiosputnik.ria.ru/20210803/belorussiya-1744140106.html, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[12] “Vienna Document 2011”, Organization for Security and Co-operation in Europe, https://www.osce.org/fsc/86597, (Erişim Tarihi: 27.08.2021).
[13] Dave Johnson, “ZAPAD 2017 ve Avrupa-Atlantik Güvenliği”, NATO, https://www.nato.int/docu/review/tr/articles/2017/12/14/zapad-2017-ve-avrupa-atlantik-guevenligi/index.html, (Erişim Tarihi: 27.08.2021).
[14] Konrad Muzyka”, Zapad-2021 Strategic-Operational Exercise – Part 5 (Belarusian units in Russia)”, Rochan Consulting, https://rochan-consulting.com/zapad-2021-strategic-operational-exercise-part-5/, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[15] Arseni Sivitski, “Zapad-2017: Belarus between Its Ally Obligations&Regional Security Commitments”, Center for Strategic and Foreign Policy Studies, https://forstrategy.org/en/posts/20171023, (Erişim Tarihi: 01.09.2021).
[16] “В Белоруссии раскрыли детали учений “Запад-2021””, Novosti, https://ria.ru/20210118/ucheniya-1593485178.html, (Erişim Tarihi: 01.09.2021).
[17] “Обновленную авиацию Балтийского флота опробуют на учениях «Запад-2021»”, Izvestiya, https://iz.ru/1201744/2021-08-03/obnovlennuiu-aviatciiu-baltiiskogo-flota-oprobuiut-na-ucheniiakh-zapad-2021, (Erişim Tarihi: 01.09.2021).
[18] “В Германии начато расследование из-за появления на улицах плакатов 72-летней давности “, Ruptly Russia, https://russian.rt.com/world/news/900255-germaniya-plakaty-istoriya, (Erişim Tarihi: 29.08.2021).
[19] “Премьера «Терминатора»: боевые машины испытают на учениях «Запад-2021»”, Izvestiya, https://iz.ru/1190607/roman-kretcul-aleksei-ramm/premera-terminatora-boevye-mashiny-ispytaiut-na-ucheniiakh-zapad-2021, (Erişim Tarihi: 01.09.2021).
[20] “Шойгу заявил об оборонительном характере учений «Запад-2021»”, Izvestiya, https://iz.ru/1199279/2021-07-28/shoigu-zaiavil-ob-oboronitelnom-kharaktere-uchenii-zapad-2021, (Erişim Tarihi: 31.08.2021).
[21] “Karadeniz’de “Sea Breeze 2021” Tatbikatı Sona Erdi” TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/karadenizde-sea-breeze-2021-tatbikati-sona-erdi-594762.html, (Erişim Tarihi: 26.08.2021).
[22] “BALTOPS 2021 Maritime-Focused Exercise in the Baltic Region Has Kicked Off”, Naval News, https://www.navalnews.com/naval-news/2021/06/baltops-2021-maritime-focused-exercise-in-the-baltic-region-has-kicked-off/, (Erişim Tarihi: 28.08.2021).
[23] Konrad Muzyka, “Russia Goes to War: Exercises, Signaling, War Scares, and Military Confrontations”, CSIS, https://www.csis.org/analysis/russia-goes-war-exercises-signaling-war-scares-and-military-confrontations, (Erişim Tarihi: 28.08.2021).
