20 Eylül 2022 tarihinde New York’ta gerçekleşen Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu’nun 77. Oturumu’nda Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütü (GUAM) üyelerinin Dışişleri Bakanları oturum aralarında bir araya gelerek GUAM’ın 39. Bakanlar Kurulu toplantısını gerçekleştirmiştir.[1] Toplantının ardından Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova Dışişleri Bakanları, malların menşei ülkesinin belirlenmesine ilişkin bir protokol imzalamıştır. Ayrıca Ukrayna Dışişleri Bakanlığı tarafından GUAM ülkeleri arasında bir serbest ticaret bölgesinin oluşturulduğu duyurulmuştur.
Yapılan açıklamalarda üyelerin GUAM çerçevesinde işbirliğini geliştirmeye yönelik adımlar atacağı ve başta ticaret, ulaştırma ve enerji olmak üzere altyapı çalışmalarına odaklanacakları belirtilmiştir. Ukrayna Dışişleri Bakanı Dimirtri Kuleba; Gürcistan, Azerbaycan ve Moldova’yı savaştan etkilenen Ukrayna bölgelerinin yeniden inşasına yardıma çağırmıştır.[2]
Rusya-Ukrayna Savaşı’nda enerji kartı nedeniyle Moskova’nın eli güçlü görülse de savaşın Kremlin’in beklediğinden uzun sürmesi, güçlü bir karşı saldırıyla yüzleşmesi, askeri güçle elde edemediği bölgeleri referandumlar yoluyla ilhak etme girişimleri ve son olarak kısmi seferberlik ilan etmesi, birçok Rus vatandaşının protestolar düzenlemesine ve ülkeden kaçma girişiminde bulunmasına neden olmuştur. Bu da zayıflık belirtileri olarak değerlendirilmektedir.
Bölge devletleri, savaşın ortaya çıkardığı avantaj ve dezavantajları iyi değerlendirmektedir. Zira enerji ve gıda krizinin önlenmesi için Rusya’ya alternatif olabilecek rota ve kaynak arayışları artmıştır. Bu bağlamda son aylarda sıkça gündeme gelen Orta Koridor, küresel tedarik zincirinin aksamadan devam etmesi için önemli bir güzergâh olarak ön plana çıkmıştır.
Orta Koridor olarak bilinen Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Rotası (THTR) Kazakistan ile Azerbaycan arasındaki ilişkileri merkeze alan ve Asya’dan Avrupa’ya ulaşımı temsil eden bir mahiyete sahiptir. Azerbaycan, hem Orta Koridor hem de GUAM’da aktif rol alan ve savaşın etkilerini ve sebep olduğu zararları avantaja çeviren bir ülke olarak dikkat çekmektedir.
Azerbaycan, Avrasya coğrafyasında Gürcistan, Moldova ve Ukrayna’yla birlikte tarafsız konumlanmakta ve müşterek çıkarlara dayalı bir yaklaşım geliştirmektedir. Nitekim post-Sovyet ülkelerden oluşan GUAM hem Orta Koridor’la hem de serbest ekonomik bölgesiyle savaşın ardından değişen bölgesel jeopolik düzende kendi yerini belirlemektedir. Bu noktada GUAM Serbest Ticaret Bölgesi’nin hangi zeminde kurulduğunu ve geliştirilmeye çalışıldığını anlamlandırabilmek adına GUAM’ın daha detaylı incelenmesi gerekmektedir.
GUAM, 1997 yılında Strazburg’da gerçekleşen İkinci Avrupa Konseyi Zirvesi sırasında “GUAM Danışma Formu” adı altında kurulmuştur. 2001 senesinde üye devletlerce imzalanan Yalta Tüzüğü’yle dernek statüsüne yükseltilmiş ve 2006 yılında örgüt tüzüğünün imzalanmasıyla da “teşkilat” halini almıştır. GUAM’ın ana hedefleri şu şekilde sıralanabilir:[3]
- Demokratik değerlerin güçlendirilmesi
- Hukukun üstünlüğünün sağlanması ve insan haklarına saygı
- Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması
- Uluslararası ve bölgesel güvenlik ve istikrarın güçlendirilmesi
- Ortak bir güvenlik alanı yaratılması ve ekonomik ve insani işbirliğinin genişletilmesi için Avrupa entegrasyonunun derinleştirilmesi
- Sosyo-ekonomik, ulaşım, enerji, bilimsel, teknik ve insani alanlarda potansiyelin geliştirilmesi
- Karşılıklı çıkar alanlarında siyasi etkileşimin ve pratik işbirliğinin teşvik edilmesi
1999 yılından 2005 senesine kadar Özbekistan da örgüt içerisinde yer almış,[4] Özbekistan’ın katılımıyla örgüt, “GUUAM” olarak anılmaya başlanmıştır. Türkiye de GUAM’ a gözlemci statüde katılım göstermiştir.[5] Ayrıca 2002 yılında ülkeler arasında bir serbest ticaret bölgesi oluşturulmasına ilişkin bir anlaşma imzalanmıştır.[6]
2005 senesinde Özbekistan, örgütten ayrılacağını açıklamış ve gerekçe olarak ise grubun ilişkileri güçlendirmek veya üye ülkeler arasında entegrasyonu teşvik etmek için etkili bir mekanizma olmadığını öne sürmüştür.[7] Ancak günümüzde Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova, Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım Koridoru inşa etme hedefini sürdürmekte ve dikkat çekici bir platforma dönüşmektedir.
Özbekistan’ın üyelikten çıktığı tarih dikkate alındığında, Orta Asya’nın Amerika Birleşik Devletleri (ABD) tarafından desteklenen renkli devrimlerin gerçekleştiği bir sürece tanıklık ettiği hatırlanmalıdır. Dolayısıyla Taşkent yönetimi, başta ABD olmak üzere Batı yanlısı bir tutum sergileyen söz konusu gruptan ayrılarak renkli devrimlerin kendine sirayet etmesini önlemek istemiştir. Nitekim Rusya da post-Sovyet ülkeler olan üye devletlerde kendi kontrolü dışındaki tüm gelişmelerde sert müdahalelerde bulunmuştur. Örneğin Tiflis’in Batı yanlısı politikalarının bir sonucu olarak 2008 yılında Beş Gün Savaşı yaşanmıştır. Benzer bir şekilde Ukrayna’nın Batı’ya yönelmesi, 2014 ve 2022 yıllarında Rusya’nın bu ülkeye askeri müdahalede bulunmasıyla neticelenmiştir. Moldova ise Rusya’nın istekleri dışında hareket edince ekonomik yaptırımlarla yüzleşmiştir.
Tüm bu nedenlerden ötürü GUAM’ın kurulduğu günlerden günümüze kadar devam eden süreçte yeterince ilerleme kaydedememesinin arkasında Rusya’nın etkisinin olduğu söylenebilir. Fakat yeni imzalanan serbest ticaret protokolü, GUAM üye ülkelerinin Rusya’ya karşı kendi çıkarlarının önceleyerek alternatif fırsatlar kovaladığını gözler önüne sermektedir.
Serbest ticaret konusundaki protokolün Ukrayna’nın savaş sonrasında yeniden inşa edilmesi için bir fırsat olduğu açıktır. Bu anlamda üye devletlerin söz konusu ülkeye yardım etme olasılığı yüksektir. Zira Rusya merkezli tehdit algısı, tüm üyeler için bir risk unsuru niteliğindedir. Bu yüzden de devletler, bu süreçten en az hasarla çıkmak için birlikte hareket etmek gerektiği kanaatindedir.
Ayrıca Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov’un açıklamaları, bu görüşü destekler niteliktedir. Bayramov, Ukrayna’daki durumun ciddi bir endişe kaynağı olduğunu ve sorunun diplomasi yoluyla ve uluslararası hukuk temelinde, özellikle de devletlerin uluslararası düzeyde kabul görmüş sınırları içinde egemenlik ve toprak bütünlüğü ilkelerine uygun biçimde çözülmesinin önemli olduğunu vurgulamıştır. Azerbaycan’ın Ukrayna’ya insani yardım ulaştıran ilk ülkelerden biri olduğuna da dikkat çeken Bayramov, Bakü’nün savaşın başından itibaren Ukrayna’ya 15 milyon avroluk yardım sağladığını belirtmiştir.[8]
GUAM’ın iki üye devleti olan Azerbaycan ve Moldova, doğalgaz arzı için görüşmelerini sürdürmektedir. Moldova Başbakanı Natalia Gavrilitsa’nın 2022 yılının Ekim ayında Azerbaycan’a yapacağı ziyaretin temel konularından biri de doğalgaz arzını Rusya’ya alternatif olarak Azerbaycan’dan ithal edilmesidir.[9] Azerbaycan, Kuzey Akım-I Boru Hattı’na bir alternatif olarak Avrupa’nın doğalgaz talebini karşılayabilmek için farklı planları gündeme getirmektedir. Azerbaycan, Gürcistan, Romanya Boru Hattı (AGRI) da bu projelerden biridir.
Azerbaycan ve Ukrayna ekseninde güçlenmesi beklenen bu jeo-stratejik eksende dikkat çeken bir diğer husus ise Azerbaycan’ın GUAM Dönem Başkanlığı sürecinde işgal altında bulunan pek çok toprak parçasını geri almış olmasıdır.[10] Yeni dönemde ise GUAM Dönem Başkanı olarak Ukrayna görev yapacaktır. Bu anlamda Ukrayna’nın da işgal altındaki topraklarını geri kazanması, egemenlik ve toprak bütünlüğü ilkelerine bağlı neticeler elde etmesi üye devletlerin temennileri arasındadır. Sonuç olarak GUAM’ın serbest ticaret bölgesi protokolü, post-Sovyet ülkelerde Rusya’ya karşı geliştirilen yeni bir duruş ve birliktelik arayışı olarak değerlendirilebilir.
[1] “Tbilisi, Baku, Kyiv and Chisinau Sign Protocol On Improving Free Trade”, Newsfeed, https://news.am/eng/news/721343.html, (Erişim Tarihi:22.09.2022).
[2] ‘‘Ukraine, Georgia, Azerbaijan, and Moldova Will Create a Free Trade Zone’’, Aze.media, https://aze.media/ukraine-georgia-azerbaijan-and-moldova-will-create-a-free-trade-zone/, (Erişim Tarihi:22.09.2022).
[3] “About GUAM’’, The Organization for Democracy and Economic Development-Guam, https://guam-organization.org/en/about-the-organization-for-democracy-and-economic-development-guam/, (Erişim Tarihi: 22.09.2022).
[4] “Tbilisi, Baku, Kyiv and Chisinau Sign Protocol on Improving Free Trade”, Newsfeed, https://news.am/eng/news/721343.html, (Erişim Tarihi:22.09.2022).
[5] “GUAM-DEKÖ (Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan, Moldova-Demokrasi ve Ekonomik Kalkinma Örgütü): Uluslararasi Örgüt Künyesi”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, https://www.mfa.gov.tr/guam-info.tr.mfa, (Erişim Tarihi: 22.09.2022).
[6] “Tbilisi, Baku, Kyiv and Chisinau Sign Protocol on Improving Free Trade”, Newsfeed, https://news.am/eng/news/721343.html, (Erişim Tarihi:22.09.2022).
[7] Antoine Blua, “Uzbekistan: Tashkent Withdraws From GUUAM, Remaining Members Forge Ahead”, Radio Free Radio Liberty, https://www.rferl.org/a/1100023.html, (Erişim Tarihi: 22.09.2022).
[8] “Azerbaijani FM Attends 39th Meeting of GUAM Council of Ministers of Foreign Affairs”, Azertag, https://azertag.az/en/xeber/Azerbaijani_FM_attends_39th_meeting_of_GUAM_Council_of_Ministers_of_Foreign_Affairs-2300306, (Erişim Tarihi:23.09.2022).
[9] “Moldovan Prime Minister to Discuss Gas Supply in Azerbaijan”, Apa.az, https://apa.az/en/energy-and-industry/moldovan-prime-minister-to-discuss-gas-supply-in-azerbaijan-385375, (Erişim Tarihi: 23.09.2022).
[10] Taras Kuzio, “Turkey Forges a New Geo-Strategic Axis from Azerbaijan to Ukraine”, Rusi.org, https://rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/turkey-forges-new-geo-strategic-axis-azerbaijan-ukraine, (Erişim Tarihi:22.09.2022).
