Ukrayna’nın gaz transit sistemi, tarihsel olarak Rus gazının Avrupa’ya ulaştırılmasında önemli bir rol oynamıştır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) döneminde inşa edilen büyük boru hatlarıyla birlikte önemli miktarda Rus gazı, Ukrayna üzerinden Avrupa’ya taşınmıştır. SSCB’nin dağılmasından sonra Rus enerji devleri, Ukrayna üzerinden Avrupa’ya doğalgaz taşımaya devam etmiştir. Böylece Ukrayna, Rus doğal gazının Avrupa pazarlarına taşınması için önemli bir transit ülke olma rolünü sürdürmüştür.
Bu güzergâhtaki gaz geçişi, çeşitli dönemlerde Rusya ve Ukrayna arasındaki siyasi anlaşmazlıklarla sık sık sekteye uğramıştır. Fiyatlandırma anlaşmazlıkları, ödeme gecikmeleri ve jeopolitik gerilimler, Ukrayna üzerinden Avrupa’ya gaz tedarikini kesintiye uğratmış ve bu güzergâhın kırılganlığını pek çok kez gözler önüne sermiştir.
Ukrayna’nın Naftogaz şirketi ve Rusya’nın Gazprom şirketi arasında 30 Aralık 2019 tarihinde beş yıllık bir süre için gaz transit anlaşması imzalanmıştır. Rus gazının Ukrayna üzerinden Avrupa’ya geçişini düzenleyen bu anlaşmanın süresi, 31 Aralık 2024 tarihinde sonlanacaktır. Bu durum, Rus gazının Ukrayna üzerinden transit geçişinin geleceği ve bunun Avrupa enerji güvenliği üzerindeki etkileri konusunda soru işaretleri oluşturmaktadır.
Çoğu AB ülkesi Rus gazına olan bağımlılıklarını azaltsa da Macaristan, Slovakya ve Avusturya gibi hala Rusya’dan gaz satın alan ülkeler, Rus gazının geçişiyle ilgili yeni anlaşmalar veya alternatif güzergâhlar sağlamak için görüşme çağrısında bulunmuşlardır. Ancak Ukrayna ve Avrupa Birliği (AB) yetkilileri, bu fikre sıcak bakmamaktadır.
Naftogaz CEO’su Oleksiy Chernyshov, Ukrayna’nın AB’ye gaz transiti için Rusya’yla 2024 yılı sonunda sona erecek olan mevcut sözleşmeyi uzatamayacağını belirtmiştir.[i] Ukrayna Enerji Bakanı German Galushchenko da “Herhangi bir ek anlaşmaya girme veya mevcut anlaşmayı uzatma planımızın olmadığını doğrulayabilirim.” demiştir.[ii]
AB Enerjiden Sorumlu Avrupa Komisyonu Üyesi Kadri Simson, anlaşmanın uzatılmasına gerek görmediğini belirterek “Ön analizlerimize dayanarak Ukrayna güzergâhı üzerinden hala bir miktar gaz alan bu ülkelere tedarik sağlamak için alternatif çözümler var.” demiştir.[iii]
Ukrayna Başbakanı Vladimir Zelenksi ise Ukrayna’nın transit ülke rolünü sürdürmek ve batılı komşularının enerji güvenliğini sağlamasına yardımcı olmak için Azerbaycan’dan AB’ye doğal gaz göndermek için görüşmelerde bulunduğunu söylemiştir.[iv]
Şubat 2022 tarihinde başlayan Rusya-Ukrayna Savaşı’ndan bu yana Avrupa, enerji tedarikçilerini çeşitlendirerek Rus gazına olan bağımlılığını azaltmaya çalışmaktadır. Bu çabalar, AB’yi kriz durumlarına karşı daha dirençli hale getirmeyi amaçlamaktadır. Azerbaycan ise stratejik konumu ve başta doğal gaz olmak üzere sahip olduğu çeşitli enerji kaynakları nedeniyle AB için önemli bir ortak olarak ortaya çıkmıştır.
Bu çerçevede Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen, Temmuz 2022 tarihinde Azerbaycan’a yaptığı üst düzey bir ziyaret sırasında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile bir “Enerji Mutabakat Zaptı” imzalamıştır. Bu anlaşma, AB’nin Azerbaycan’dan tedarik ettiği gaz hacmini önemli ölçüde artırma planlarının ana hatlarını çizmektedir. Belgede, “Taraflar, Güney Gaz Koridoru üzerinden Avrupa Birliği’ne yapılacak ihracat da dahil olmak üzere, ticari uygulanabilirlik ve piyasa talebi doğrultusunda 2027 yılına kadar yıllık en az 20 milyar metreküplük ikili doğal gaz ticaretini desteklemeyi amaçlamaktadır.” denilmektedir.[v] Bu hedef, Avrupa’nın enerji güvenliğini artırma ve tedarik çeşitliliğini sağlama stratejilerinin bir parçası olarak büyük önem taşımaktadır.
Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP) ve Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı’ndan (TANAP) oluşan Güney Gaz Koridoru (SGC), Avrupa’nın doğal gaz tedarik yollarını çeşitlendirmeyi ve enerji güvenliğini artırmayı amaçlayan kritik bir altyapı projesidir. SGC, Avrupa’ya doğal gaz ithalatı için doğrudan ve alternatif bir güzergâh sağlayarak Avrupa’nın Rus transit hatlarına olan bağımlılığını azaltma potansiyeline sahiptir.
Rusya-Ukrayna Savaşı ve diğer jeopolitik gelişmeler, Avrupa’nın enerji güvenliğini daha da önemli hale getirmiştir. Bu bağlamda SGC’nin genişletilmesi ve modernizasyonu büyük bir önem taşımaktadır. Rusya ve Ukrayna enerji şirketleri arasında imzalanan anlaşmasının süresi dolduğunda veya bazı uzmanların öngördüğü gibi Rus gazı transitinin bu tarihten önce kesilmesi durumunda Avrupa’nın gaz ihtiyacını karşılamak için SGC ile ilgili altyapının daha da genişletilmesi ve modernize edilmesi beklenmektedir.
Mevcut durumda 16.2 milyar metreküp olan TANAP’ın kapasitesi 31 milyar metreküpe, TAP’ın kapasitesi ise 10 milyar metreküpten 20 milyar metreküpe kadar genişletilebilir. Bu genişletme, Avrupa’nın enerji direncini güçlendirerek olası kriz durumlarına karşı daha dayanıklı bir enerji altyapısı oluşturabilir.
TANAP konsorsiyumunun Genel Müdürü Saltuk Düzyol, Avrupa’nın gaz talebi konusunda net sinyaller göndermediğini belirterek “Azerbaycan ve Avrupalı alıcılar arasında uzun vadeli gaz alım anlaşmaları imzalanmalı ve TANAP üzerinden ilave hacimlerin tedarik edilmesi için transit anlaşmaları yapılmalıdır.” demiştir.[vi] Azerbaycan Cumhurbaşkanı Yardımcısı Hikmet Hacıyev ise bu genişlemeyi kolaylaştıracak altyapı ve finansmanın henüz yeterli olmadığına dikkat çekmiştir.[vii]
Bu noktada AB’nin SGC kapsamındaki projelere teşvik ve destek sağlaması büyük önem taşımaktadır. Örneğin AB, SGC’nin genişletilmesi ve modernizasyonu için doğrudan hibe ve uzun vadeli düşük faizli krediler sağlayabilir. Bu finansal destek, projelerin hızla ilerlemesini ve gerekli altyapı yatırımlarının yapılmasını kolaylaştırabilir.
AB, Azerbaycan ile uzun vadeli doğalgaz tedarik anlaşmaları imzalayarak gaz arzını güvence altına alabilir ve fiyat istikrarını sağlayabilir. Bu tür anlaşmalar, hem Azerbaycan hem de AB için güvenilir bir enerji tedarik zinciri oluşturarak piyasalardaki belirsizlikleri azaltabilir.
Projelerin teknik gereksinimlerini karşılamak için mühendislik, danışmanlık ve proje yönetim desteği sunmak da AB’nin katkıları arasında yer alabilir. Projelerin kalitesini artıracak ve zamanında tamamlanmalarını sağlayacak teknik destekle birlikte Avrupa’nın enerji altyapısı daha dayanıklı hale getirilebilir.
Sonuç olarak AB’nin sağlayacağı bu destekler, SGC’nin genişletilme ve modernizasyon süreçlerini hızlandırabilir. Bu süreçler, Avrupa’nın enerji güvenliğini pekiştirebilir ve kriz durumlarına karşı daha dayanıklı bir enerji altyapısı sunabilir. Ayrıca Azerbaycan gazının Avrupa pazarlarına daha etkili bir şekilde ulaşmasını sağlayarak jeopolitik gerilimlere ve mevcut tedarik yollarındaki potansiyel aksaklıklara karşı kırılganlığı azaltabilir. Böylece Avrupa pazarlarına yapılan enerji sevkiyatı daha istikrarlı ve güvenilir hale gelebilir.
[i] “Ukraine plans to end Russian gas transit contract in 2024 – interview for Deutsche Welle”, Naftogaz, https://www.naftogaz.com/en/interviews/ukraine-will-not-extend-gas-transit-contract-with-russia-interview-deutsche-welle, (Erişim Tarihi: 25.05.2024).
[ii] “Ukraine has no plan to extend Russian gas transit deal”, Reuters, https://www.reuters.com/business/energy/ukraine-has-no-plan-extend-russian-gas-transit-deal-2024-03-17/, (Erişim Tarihi: 25.05.2024).
[iii] “EU sees no need to extend deal on Russian gas transit via Ukraine”, Reuters, https://www.reuters.com/business/energy/eu-sees-no-need-extend-deal-russian-gas-transit-via-ukraine-2024-02-15/, (Erişim Tarihi: 25.05.2024).
[iv] “Zelenskiy Says Ukraine Discussing Transit of Azeri Gas to EU”, Bloomberg, https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-07-03/zelenskiy-says-ukraine-discussing-transit-of-azeri-gas-to-europe, (Erişim Tarihi: 10.07.2024).
[v] “EU and Azerbaijan enhance bilateral relations, including energy cooperation”, European Commission, https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/news/eu-and-azerbaijan-enhance-bilateral-relations-including-energy-cooperation-2022-07-18_en, (Erişim Tarihi: 15.07.2024).
[vi] “TANAP Considers Expansion to Supply More Gas to European Markets”, Pipeline Technology Journal, https://www.pipeline-journal.net/news/tanap-considers-expansion-supply-more-gas-european-markets, (Erişim Tarihi: 15.07.2024).
[vii] “EU and Ukraine ask Azerbaijan to facilitate Russian gas transit, says official”, Reuters, https://www.reuters.com/business/energy/eu-ukraine-ask-azerbaijan-facilitate-russian-gas-transit-says-official-2024-06-13/, (Erişim Tarihi: 15.07.2024).
