18 Ocak 2024 tarihinde İran İslam Cumhuriyeti ile Rusya arasında yeni bir 20 yıllık kapsamlı işbirliği anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma, Mart 2001 tarihinde imzalanan ve iki kez beşer yıl uzatılan 10 yıllık anlaşmanın yerine geçecek ve özellikle savunma ve enerji sektörlerindeki işbirlikleri yenilecektir. Enerji sektöründeki yeni anlaşma, Rusya’ya Hazar Denizi’nin İran kısmında ilk çıkarma hakkını vermektedir. Bu da potansiyel olarak devasa Chalous sahasını kapsamaktadır. Hem kara hem de deniz sahalarını içeren bu havzada, tahmini olarak 48 milyar varil petrol ve 292 trilyon küp feet (tcf) doğal gaz rezervine sahip olduğu düşünülmektedir.
2019 yılında Rusya, Hazar havzası alanının hukuki statüsünü değiştirmekte etkili olmuş ve bu süreçte İran’ın payını yüzde 50’den yalnızca yüzde 11.875’e düşürmüştür. Chalous havzasının keşfi öncesinde, uzmanların analizlerine göre İran’ın Hazar Denizi kaynağındaki enerji ürünleri değeri üzerinden en az 3,2 trilyon dolar kaybedeceği anlamına gelmektedir. İran ve Rusya’nın en son iç kullanım tahminlerine göre, bu rakam çok daha yüksek olabilir. Daha önceki tahminlere göre Chalous’un yaklaşık 124 milyar fit (bcf) gaz içerdiği düşünülmekteydi. Bu, İran’ın toplam tahmini gaz rezervinin yüzde 40’ını ve gaz üretiminin yaklaşık yüzde 80’ini oluşturan dev Güney Pars doğal gaz sahasındaki gaz rezervlerinin çeyreğine denk gelmektedir.
Yeni tahminlere göre; Chalous’un “Greater” kısmında 208 bcf gaz, Chalous’ta 42 bcf gaz bulunmak üzere toplamda 250 bcm gaz bulunduğu belirtilmektedir. Rusya’ya ayrıca ilk çıkarma hakkı tanınmıştır. Bu, Hürremşehr ve komşu İlam illerindeki İran’ın önemli petrol ve gaz sahalarına da uygulanacaktır. İran ve Irak sınırlarındaki ortak alanlar, Tahran’ın ana petrol sektörüne yönelik mevcut yaptırımları atlamasına izin vermiştir. Bu anlaşmanın belirleyici unsurlarından biri, Rusya’ya enerji sektöründe stratejik avantaj sağlamasıdır.
Rusya, Hazar Denizi’ndeki devasa Chalous sahasında çıkarma haklarını güvence altına almıştır. Sahanın tahmini olarak 48 milyar varil petrol ve 292 trilyon küp feet doğal gaz barındırdığı tahmin edilmektedir.[1] Bu bağlamda İran’ın enerji alanında yaptırımları by-pass etmek için Rusya’ya büyük imtiyazlar verdiği kabul edilebilir. Lakin Basra Körfezi’nde İran’ın halihazırda çözümü bekleyen Durra/Araş Gaz sahası üzerinde krizi devam etmektedir.[2] İran’ın en istikrarlı Hazar sahalarında Rusya’ya imtiyaz hakkı tanıması, güvenlik alanında yapılan işbirliğinin bir sonucu olarak görülebilir.
Öte yandan İran’ın sadece Rusya’yla atılımlar yaptığını söylemek mümkün değildir. Orta Doğu’da artan tansiyon nedeniyle komşu ülkeler ekonomilerini ve enerji sektörlerini güvence alma isteğindedirler. Kararlılığın bir göstergesi olarak Türkiye Elektrik İletim AŞ (TEİAŞ) ile İran Şebeke Yönetim Şirketi (IGMC) Arasında İşletme Anlaşması imzalanması, İran’ın sadece Rusya’yla değil, bölgede ciddi aktör olan komşu ülkelerle de bu temelleri sağlamlaştırma gayretinde olduğunu göstermektedir.[3]
Güvenlik endişelerinin arttığı bu dönemde İsrail-Hamas çatışmalarının baş aktörlerinden birisi olarak gösterilen İran’ın yeni ambargo hamlelerine karşı bir önlem aldığını da söylemek mümkündür. Alınan önlemlerden birisi olarak İran’ın senenin başında almış olduğu yenilebilir enerji hamlesi gösterilebilir. İran Yenilenebilir Enerji ve Enerji Verimliliği Kurumu (SATBA) Başkanı Mahmud Kamani, ülkede faaliyet gösteren rüzgâr ve güneş enerjisi santralleri tarafından üretilen elektriğin ihraç edilmesi için planların devam ettiğini belirtmiştir. SATBA Başkanı, İran’daki yenilenebilir enerji santrallerinin mevcut üretim kapasitesini 1,122 megavat olarak açıklamış ve ülkede toplamda 11,000 megavat kapasiteye sahip yeni santrallerin inşa sürecinin devam ettiğini eklemiştir. İran’ın yenilenebilir enerji ihracatının hedeflerinin Türkiye, Pakistan ve Afganistan olduğunu söyleyen Kamani, 4,500 megavatlık bir güneş enerjisi santrali inşası için ihale duyurularının yapıldığını belirtmiştir.
Ayrıca SATBA’nın yaklaşık 5 milyar dolarlık bir maliyetle 10,000 megavatlık bir yenilenebilir enerji santralinin inşası için İran Ulusal Kalkınma Fonu’yla (NDFI) anlaşmaya vardığı açıklanmıştır. Alınan bu kararın finansmanı konusunda tartışmalar sürerken, İran’ın koymuş olduğu yol haritasıyla enerji ambargosuna karşı öz kaynaklarını kullanarak bir mekanizma geliştireceği söylenebilir.
Öte yandan yenilenebilir enerji alanında atacağı adımlarda yakın siyasi ilişkileri olan Çin’le hareket edeceğini öngörmek mümkündür. Halihazırda Çin’in en büyük yenilenebilir enerji teknolojisi üretici olduğu bilinmekle beraber fosil yakıtlar konusunda coğrafyada yeni bir aktör olma arzusu mevcuttur. Haziran 2023 tarihli Çin ile Katar arasında imzalanan LNG anlaşması bunun bir örneği olarak gösterilmektedir. Çin, Katar’la yıllık 4 milyon ton LNG satın alımını kapsayan 27 yıllık bir anlaşma imzalamıştır. Anlaşmaya göre Çinli CNPC şirketi, Katar’ın Kuzey Doğu sahasındaki bir üretim sahasında yüzde 5 hisseye sahip olacaktır.[4]
Sonuç olarak, Çin’in Orta Doğu enerji denklemine kalıcı olarak yerleşeceği söylenebilir. Bu anlamda İran’ın bölgede sadece Rusya’dan değil, aynı zamanda Çin’den de siyasi ve ekonomik destek alacağı ileri sürülebilir. İmzalanan paktla birlikte İran’ın ekonomik yaptırımları by-pass etmek için Rusya’ya büyük tavizler vereceğini söylemek mümkündür.
[1] “Russia And Iran Finalize 20-Year Deal That Will Change The Middle East Forever”, OilPrice- Simon Watkins, https://oilprice.com/Energy/Energy-General/Russia-And-Iran-Finalize-20-Year-Deal-That-Will-Change-The-Middle-East-Forever.html, (Erişim Tarihi: 22.01.2024).
[2] “Kuveyt ile İran arasında çözülemeyen sorun: Durra/Araş Gaz Sahası”, AA, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kuveyt-ile-iran-arasinda-cozulemeyen-sorun-durra-aras-gaz-sahasi/2965814, (Erişim Tarihi: 11.08.2023).
[3] “Türkiye ve İran enerji iş birliğini arttıracak”, Enerji Günlüğü, https://www.enerjigunlugu.net/turkiye-ve-iran-enerji-isbirligini-arttiracak-57440h.htm, (Erişim Tarihi: 25.01.2024).
[4] “Çin ve Katar arasında dev LNG anlaşması”, Bloomberg, https://www.bloomberght.com/cin-ve-katar-arasinda-dev-lng-anlasmasi-2333382, (Erişim Tarihi: 20.06.2023).
