Enerji sektörü ülkelerin kurdukları ikili ortaklıklarda temel öncelik teşkil etmektedir. Rusya-Ukrayna Savaşı’yla oluşan yeni atmosfer, atılan adımları daha stratejik hale getirmekte ve çok aktörlü çok vektörlü dış politika anlayışını pekiştirmektedir. Orta Asya’nın enerji zengini ülkelerinin bu süreçte öne çıktığı bilinmektedir. Lakin bu aktörlerin halihazırda devam eden bağlantıları ve geçmişte kurulmuş ortaklıkları da bulunmaktadır. Örneğin Pakistan-Türkmenistan enerji işbirliği de bu minvalde değerlendirilebilir. Bölgesel ve küresel gelişmeler vasıtasıyla da yeni hamlelerde bulunmak mümkün hale gelmektedir.
12-13 Nisan 2023 tarihlerinde Semerkant’ta düzenlenen Afganistan konulu uluslararası toplantı da İslamabad ile Aşkabat arasındaki münasebetlerin geliştirilmesine yönelik adımlar için uygun zemin oluşturmuştur. Pakistan Dışişleri Bakanı Yardımcısı Hina Rabbani Khar ile Türkmenistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Vepa Hajiyev arasında yapılan görüşmede enerji işbirliği konusunda yeni kararlar alınmıştır. Taraflar, Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TAPI) Doğalgaz Boru Hattı Projesi’ni en kısa sürede hayata geçirme taahhüdünü yinelemiştir. Ayrıca Khar ve Hajiyev, ticaret, yatırım ve ikili ilişkileri geliştirme konularını değerlendirmiştir.[1]
Türkmenistan-Pakistan işbirliğinin en önemli bileşeni, stratejik boyutta olan akaryakıt ve enerji sektöründeki işbirliğidir. Türkmenistan doğalgazının Pakistan’a ve Hindistan’a ulaştırılmasını hedefleyen TAPI Projesi de bu konudaki en önemli girişimdir. Hattın Türkmenistan’daki dünyanın ikinci büyük gaz sahası olan Galkynysh’ten Hindistan’ın Pakistan sınırına yakın Fazılka şehrine uzanan 1.800 km’lik bir güzergah boyunca her yıl 33 milyar metreküp doğalgaz taşıması beklenmektedir.[2]
Pakistan’ın büyüyen nüfusu ve artan enerji ihtiyacı karşısında Türkmenistan’ın enerji kaynakları stratejik önemdedir. TAPI de Pakistan’a uzun vadeli doğalgaz tedarikinin yolunu açarak Pakistan’ın enerji sıkıntısını gidermesine yardımcı olacak niteliktedir. Bununla birlikte projenin Pakistan’ın arz-talep açığının günde 1,3 bcf’ye kadar kapatılmasına yardımcı olması beklenmektedir.[3]
Türkmenistan ise ekonomisi doğalgaz ihracatına bağlı bir ülkedir. Bu nedenle TAPI’nin hayata geçirilmesi Aşkabat için oldukça mühimdir. Bunun yanı sıra Türkmenistan, karayla çevrili bir ülke olarak deniz yoluyla daha fazla ticaret yapma imkanına erişmeyi amaçlamaktadır. Dolayısıyla Türkmenistan için Pakistan, sahip olduğu limanlar hasebiyle de önem taşımaktadır. Bu anlamda TAPI, yalnızca bir enerji nakil projesi değildir; Aşkabat için daha fazla anlam taşımaktadır. Enerji ticaretinin beraberinde getireceği işbirliği süreçleri, yeni ortaklıklara ulaşma, etki alanını genişletme, karşılıklı bağımlılık oluşturma gibi sonuçlar, Aşkabat’ın iktisadi görünümünü arttırmasına ve kapasitesini geliştirmesine olanak sağlayacaktır.
Ayrıca proje, bölgesel enerji güvenliği endişelerini gidereceği için de mühimdir. Türkmenistan, projeyi Güney ve Orta Asya bölgelerini birbirine bağlayacak büyük bir “Enerji İpek Yolu” olarak tasavvur etmektedir. Bölgesel ve bölgeler arası entegrasyon, daha fazla işbirliği, katılımcı ülkelerde istihdam artışı ve altyapı gelişimi gibi birçok alana yansıyan etkiler barındırması TAPI’yı çok boyutlu bir girişim haline getirmektedir.
Semerkant Toplantısı’nda da projenin hayata geçirilmesi taahhüdünün yinelenmesi, tarafların TAPI’nin sunacağı fırsatlara bir an önce ulaşmak istediklerini göstermektedir. Nitekim Türkmenistan kanadından 2022 yılının Ağustos ayında bu yönde bir adım daha atılmıştır. Türkmenistan’ın Pakistan Büyükelçisi Atajan Movlamov, ülkesinin Pakistan’la daha iyi ilişkilere sahip olmaya büyük önem verdiğini ve TAPI’yi hızlandırmak istediğini dile getirmiştir. Türkmenistan’da transit ticaret için lojistik merkez kurulduğuna dikkat çeken elçi, Pakistan’ın Karaçi ve Gwadar limanlarına erişim sağlanmasının önemine vurgu yapmıştır.[4]
2022 yılının Eylül ayında da Pakistan Parlamentosu Alt Meclis Başkanı, Türkmenistan’a yaptığı ziyarette Petrolden Sorumlu Devlet Bakanı Musadik Malik başkanlığındaki heyetle görüşmeler gerçekleştirmiştir. Yine bu görüşmelerde de projenin daha etkin ve istikrarlı bir ilerleme katetmesine yönelik görüş birliği dile getirilmiştir.[5] TAPI, ikili ilişkilerde önemli bir yer tutmakla birlikte yatırım, savunma, siyaset ve ekonomi gibi çeşitli alanlarda da bağları güçlendirme isteğini arttırmaktadır.
TAPI’yi hızlandırma ve hayata geçirme konusundaki kararlılık tarafların Afganistan politikalarında da ortak görüş benimsemesinde etkili olmaktadır. Taraflar, projenin emniyeti ve istikrarına özen göstermektedir. Taliban yönetiminin de bölgesel projelerde varlık göstermek konusunda istekli olduğu bilinmektedir. TAPI konusunda da Taliban, 3 Nisan 2023 tarihinde teknik çalışmaların tamamlandığına dair açıklama yapmıştır.[6]
Hem Türkmenistan hem de Pakistan, Afganistan’la sınırdaştır. Komşu ülkeler olarak Afganistan merkezli gelişmelerden etkilenmektedirler. Bölgesel bağlantı ve ulaşım noktasında da ortak bir vizyon belirleyerek hareket etmenin TAPI üzerinde olumlu etki oluşturacağı düşünülmektedir. Projenin Afganistan boyutunun hızla tamamlanması için de ortak mekanizmalar yoluyla aktif rol oynayacakları söylenebilir. Aşkabat ve İslamabad nezdinde lojistik sorunlarının çözülmesi, projenin güvenliğinin sağlanması ve çeşitli işbirliği adımlarının atılması gibi süreçler söz konusu olabilir.
Özetle, TAPI’nin Pakistan-Türkmenistan münasebetlerinde kritik role sahip olduğu söylenebilir. Her iki ülke de projenin ilerleyişini hızlandırmak ve faydalarını arttırmak istemektedir. Projenin Afganistan kanadının istikrarı konusunda da işbirliği içerisinde hareket edecekleri anlaşılmaktadır. TAPI’nin İslamabad-Aşkabat hattındaki bağların derinleşmesinin yanı sıra yeni işbirliği girişimlerine de kapı aralayacağı öngörülebilir.
[1] “Pakistan, Turkmenistan Vow to Implement TAPI Gas Pipeline Project”, Radio Pakistan, https://radio.gov.pk/13-04-2023/pakistan-turkmenistan-vow-to-implement-tapi-gas-pipeline-project, (Erişim Tarihi: 15.04.2023).
[2] “Turkmenistan Interested in Speeding Up Work on TAPI Pipeline”, Business Turkmenistan, https://business.com.tm/post/9052/turkmenistan-interested-in-speeding-up-work-on-tapi-pipeline, (Erişim Tarihi: 15.04.2023).
[3] “TAPI to Become Game Changer in South East Asia”, News Central Asia, https://www.newscentralasia.net/2022/12/01/tapi-to-become-game-changer-in-south-east-asia/, (Erişim Tarihi: 15.04.2023).
[4] “Turkmenistan Interested…”, a.g.m.
[5] “Pakistan is Committed to Implementing Energy Projects with Turkmenistan”, News Central Asia, https://www.newscentralasia.net/2023/02/09/pakistan-is-committed-to-implementing-energy-projects-with-turkmenistan/, (Erişim Tarihi: 15.04.2023).
[6] “Technical Work of TAPI Gas Pipeline Project Completed, Says Afghan Interim Govt”, MM News, https://mmnews.tv/technical-work-of-tapi-gas-pipeline-project-completed-says-afghan-interim-govt/, (Erişim Tarihi: 15.04.2023).
