Küresel siyasette Orta Asya’nın uluslararası denklemlerdeki rolünün ciddi anlamda arttığı bir süreç yaşanmaktadır. Bilhassa Rusya-Ukrayna Savaşı’nın ve Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) Afganistan’dan çekilmesinin getirdiği konjonktür, bölgenin daha fazla ön plana çıkmasını sağlamıştır. Her iki gelişmeye bağlantılı olarak Özbekistan’ın bölgesel düzeyde ve uluslararası alanda yükselen bir ivmeye sahip olduğu görülmektedir. Bu durumda ülkede devam reform süreçleri ve Taşkent yönetiminin Afgan Sorunu başta olmak üzere bölgesel meselelere yönelik aktif tutumu etkili olmaktadır.
Özbekistan merkezli son gelişmeler de Taşkent’in bölgedeki imajına olumlu yansımaktadır. Ayrıca Taşkent, geliştirdiği ortaklıklar vasıtasıyla da uluslararası camiada dikkat çekmektedir. Söz konusu gelişmelerden ilki; 19 Nisan 2023 tarihinde Özbekistan’ın yeni anayasa referandumu için başlayan erken oylama sürecidir. 26 Nisan 2023 tarihinde kadar devam edecek olan oy verme işleminin ardından ülkede, 30 Nisan 2023 tarihinde yeni anayasa için bir referandum düzenlenecektir.[1]
Yeni anayasayla birlikte Özbekistan’ın “egemen, demokratik ve sosyal hukuk devleti” statüsünü pekiştirmesi beklenmektedir. Aynı zamanda temel hak ve özgürlüklere ilişkin normlar geliştirilmekte, yargının özerkliğini arttırılmaktadır.[2] Kurumsal gelişmeler sağlamaya, basın özgürlüğünü geliştirmeye ve toplumda açıklık ve şeffaflık ortamını güçlendirmeye yönelik adımlar, Özbekistan’ın gelişimine katkı sunarken, uluslararası konumunu da güçlendirecektir.
Reform adımları, Avrupa tarafından da destek görmektedir. Nitekim Avrupa Birliği (AB), Özbekistan’da devam eden reformları desteklediğini açıklamıştır. 18 Nisan 2023 tarihinde de Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev ile AB delegasyonu arasında bir görüşme gerçekleştirilmiş; ülkedeki reform çalışmaları da ele alınmıştır. Ayrıca AB kurumlarıyla pratik işbirliğinin arttırılması ve insan hakları alanında kaydedilen ilerleme de değerlendirilmiştir.[3]
Avrupa’yla ilişkiler noktasında öne çıkan bir gelişme de 19 Nisan 2023 tarihinde AB İnsan Hakları Özel Temsilcisi Eamon Gilmore’un ziyaretidir.[4] Gilmore’un Özbekistan’a ilk kez gerçekleştirdiği ziyaret, AB-Özbekistan münasebetleri ve insan hakları reformları açısından önem taşımaktadır. Bu nedenle de ilerleyen dönemlerde Taşkent’in BM’yle olan işbirliğini geliştireceği de söylenebilir.
Öte yandan çok vektörlü dış politika anlayışı çerçevesinde ikili bağlantılarını güçlendiren Özbekistan’ın kurduğu ilişkilerle de öne çıktığı görülmektedir. Bu noktada Taşkent’in Batı Dünyası ve Çin’le geliştirdiği bağlar önem teşkil etmektedir. Çin’in özellikle de otomotiv ve yeşil enerji sektörlerinde Özbekistan’da artan yatırımları söz konusudur.[5] Enerji işbirliği ve iktisadi ilişkiler de geliştirilmektedir. Avrupa ülkeleriyle güçlendirilen bağlarla birlikte Çin’le de münasebetlerini derinleştiren Taşkent, kurduğu ortaklıklar vesilesiyle doğrudan yabancı yatırımlar çekerek ülkeyi cazibe merkezi haline getirmeye çalışmaktadır. Aynı zamanda üst düzey ziyaretlerde de artış yaşanmaktadır. Çeşitli ülkelerle karşılıklı ziyaretlerde bulunan Özbekistan yakın zamanda Çekya Başbakanı’nı ağırlayacaktır.[6]
Taşkent yönetiminin yürüttüğü konferans diplomasisi de Özbekistan’ın yükselen profiline katkı sağlamaktadır. Zira Afganistan gelişmelerine paralel olarak geliştirilen konferans diplomasisiyle Özbekistan, bölgede öne çıkan bir aktör olmuştur. ABD’nin Afganistan’dan çekilmesi ve Taliban’ın ülkede yönetime gelmesinden itibaren Taşkent ve Semerkand gibi stratejik şehirler, Afganistan konulu uluslararası toplantılara ev sahipliği yapmış ve Özbekistan, bölgede adeta bir diplomasi merkezi haline gelmiştir. Ayrıca ülke, Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ve Bağımsız Devletler Örgütü (BDT) gibi uluslararası organizasyonların çeşitli toplantılarına da ev sahipliği yapmaktadır.
Son günlerde öne çıkan uluslararası toplantılar; Afganistan, ŞİÖ ve BDT çerçevesinde yapılmıştır. Semerkant’ta düzenlenen 13-14 Nisan 2023 tarihlerindeki Afganistan Komşuları 4. Toplantısı ve BDT Dışişleri Bakanları Konseyi toplantılarının ardından 18 Nisan 2023 tarihinde de Orta Asya Kamu Diplomasisi Konferansı düzenlenmiştir. Kamu Diplomasisi toplantısında, bölge ülkelerinin Afganistan’daki durumun istikrara kavuşturulmasına ilişkin sorunların çözümü, Orta ve Güney Asya’nın birbirine bağlılığını güçlendirmeye yönelik girişimlerin desteklenmesi ve Avrasya kıtasında yeni bir ilişki biçiminin oluşmasına etkin katkı sağlama konularının ele alındığı belirtilmiştir.[7]
ŞİÖ Toplantıları, AB-Orta Asya Uluslararası Konferansı gibi etkinlikler, ülke profilini önemli ölçüde yükseltmektedir. Bu tür girişimler, Özbekistan’ın diğer ülkelerle olan münasebetlerini güçlendirirken; bahse konu uluslararası mekanizmalardaki varlığını da genişletmektedir. Dolayısıyla küresel siyasi süreçlerde aktif olarak varlık gösteren ve bölgede lider rolü üstlenen bir Özbekistan ortaya çıkmaktadır. Ülkenin Dünya Ticaret Örgütü’ne katılımına ilişkin gelişmeler yaşanmaktadır. Bu süreç de Özbekistan için hem iç politikada hem dış ilişkilerde yeni gelişmeler ve yeni ortaklıklar anlamına gelmektedir.
Ayrıca Özbekistan’ın bölgesel entegrasyon kapsamında da stratejik adımlar attığı görülmektedir. Bölge ülkeleriyle olan bağlantılarını, ticari, siyasi ve diplomatik ilişkilerini geliştiren Taşkent, lider olma hedefine yönelik hamlelerde bulunmaktadır. Son gelişmeler arasında Kazakistan’la ihracat-ithalat temelli UZKAZTRADE şirketinin kurulması[8], Tacik-Özbek sınır çizme komisyonunun çalışma gruplarının 10-16 Nisan 2023 tarihlerinde gerçekleştirdiği görüşme yer almaktadır.[9]
Sonuç olarak çeşitli uluslararası kuruluşlar içerisindeki yerini güçlendiren ve öne çıkan Özbekistan’ın izlediği çok vektörlü dış politika, küresel ilgiyi cezbetmektedir. Bununla birlikte Taşkent, diplomatik girişimleriyle de ön plana çıkmaktadır. İç politikada da önemli adımlar atan Sayın Mirziyoyev’in liderliğindeki Özbekistan’ın hamleleri, ülkenin küresel imajına katkıda bulunmaktadır. Bölge ülkeleriyle olan ilişkilerindeki gelişmeler ve Orta Asya mekanizmaları içerisindeki aktif tutumuyla Özbekistan’ın Orta Asya’nın yükselen gücü olduğu söylenebilir.
[1] “Early Voting on Referendum to be Held in Uzbekistan on April 19-26”, Kabar, http://en.kabar.kg/news/early-voting-on-referendum-to-be-held-april-19-26/, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
[2] “Uzbekistan: What does The New Constitution Submitted to a Referendum on 30 April Provide for?”, Agenzianova, https://www.agenzianova.com/en/news/uzbekistan-what-the-new-constitution-submitted-to-a-referendum-on-30-april-provides/, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
[3] “В ЕС поддержали реформы в Узбекистане Источник”, UPL, https://upl.uz/policy/32996-news.html, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
[4] ““A Healthy Civil Society is Vital to Make Public Administration Work Better”-EU Special Representative”, Gazeta.uz, https://www.gazeta.uz/en/2023/04/19/eu-human-rights/, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
[5] “China’s Growing Economic Power in Uzbekistan”, Jamestown, https://jamestown.org/program/chinas-growing-economic-power-in-uzbekistan/, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
[6] “Prime Minister of Czech Republic to Visit Uzbekistan”, Azer News, https://www.azernews.az/region/208840.html, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
[7] “Central Asian Countries Discuss Public Diplomacy Efforts in Tashkent”, Astana Times, https://astanatimes.com/2023/04/central-asian-countries-discuss-public-diplomacy-efforts-in-tashkent/, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
[8] “Kazakhstan and Uzbekistan Create Export-Import Company”, AKI Press, https://akipress.com/news:703300:Kazakhstan_and_Uzbekistan_create_export-import_company/, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
[9] “Working Groups of Tajik-Uzbek Demarcation Commission Meet in Dushanbe”, AKI Press, https://akipress.com/news:703322:Working_groups_of_Tajik-Uzbek_demarcation_commission_meet_in_Dushanbe/, (Erişim Tarihi: 19.04.2023).
