Semerkant, 11 Kasım 2022 tarihinde Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye, Özbekistan Macaristan ve Türkmenistan’ın yer aldığı Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) Devlet Başkanları Zirvesi’ne ev sahipliği yapıştır. Bu zirve vesilesiyle Özbekistan, teşkilatın dönem başkanlığını Türkiye’den devralmıştır.
TDT, 21. yüzyılın pragmatik ve dinamik işbirliği gerçekliğine uygun bir teşkilat olarak yükseliş trendindedir. Zira bölgesel örgütler, giderek küresel mahiyete sahip uluslararası örgütlerin yerini almaktadır. Bu nedenle de son yıllarda pek çok devlet, bölgesel yapılanmalara ağırlık vermiştir. Çünkü devletler arasında karşılıklı işbirliği için en uygun zemini bölgesel platformlar sağlamaktadır. TDT de böyle bir yapıya sahiptir.
TDT, kuruluşundan itibaren üç aşamalı bir dönüşüm gerçekleştirmiştir. Bunlardan ilki, 1992 yılında başlayan ve bölgesel entegrasyon yolunda atılan ilk adım olan Türk Dili Konuşan Ülkeler Zirvesi toplantılarıdır. 2009 yılına kadar dokuz kez bir araya gelen liderler, 3 Ekim 2009 tarihinde imzalanan ve Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin (Türk Keneşi) kurulmasını sağlayan Nahçıvan Antlaşması’yla yeni bir döneme kapı aralamıştır. Söz konusu dönem ise Türk Konseyi’nin TDT adını aldığı 12 Kasım 2021 tarihli İstanbul Zirvesi’ne kadar devam etmiştir. 11 Kasım 2022 tarihli Semerkant Zirvesi ise TDT’nin yeni yapısıyla toplanan ilk zirve olmasından ötürü büyük önem taşımıştır.
Halihazırda TDT; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye ve Özbekistan’ın tam üye olarak faaliyette bulunduğu bir teşkilattır. Buna ek olarak Türkmenistan ve Macaristan, TDT’nin gözlemci üyeleridir. Semerkant Zirvesi’yle birlikte gözlemci üyelerin arasına Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti de katılmıştır. Bu ülkeler dünya nüfusunun %2’sinden fazlasını temsil eden yaklaşık 173 milyon insana ev sahipliği yapmaktadır. Aynı zamanda üye devletler, satın alma gücü paritesine göre hesaplanan GSYİH’sinin %3’ünden fazlasını oluşturmaktadır.
TDT’nin işbirliği noktasında çok boyutlu fırsatlar barındırdığı söylenebilir. Nitekim Nahçıvan Antlaşması’nın 2. maddesine göre, teşkilatın amaçları arasında hem barış ve güvenlik ortamının güçlendirilmesi hem de siyasi, ekonomik, kültürel, çevresel ve bilimsel işbirliği vardır. Ayrıca eğitim, ulaştırma ve finans gibi alanlar da bu işbirliği içerisine dahildir.
TDT, 2021 yılında İstanbul Zirvesi’nde kabul edilen Türk Dünyası 2040 Vizyon Belgesi çerçevesinde karşılıklı ticaret ve yatırım için uygun koşulların yaratılmasını; gümrük ve transit geçiş işlemlerinin basitleştirilmesini; bilim, teknoloji, eğitim, sağlık, kültür, gençlik politikaları, spor ve turizm alanlarında işbirliğinin geliştirilmesini hedeflemektedir.
Teşkilat, söz konusu amaçlarına ulaşabilmek için altı yapıyla faaliyette bulunmaktadır. Bu kuruluşlar; Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY), Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA), Uluslararası Türk Akademisi, Türk Kültür ve Miras Vakfı, Türk Ticaret ve Sanayi Odası, Türk Devletleri Teşkilatı Macaristan Temsilciliği’dir.
Semerkant Zirvesi’ne ev sahipliği yapan Özbekistan ise teşkilata 2019 yılında üye olmuş ve bu statüsüyle 2019 yılında Bakü’de düzenlenen o dönemki adıyla Türk Konseyi Zirvesi’ne katılmıştır. Nitekim TDT üyesi ülkeler, Özbekistan’ın başlıca ekonomik ortakları arasında yer almaktadır. Dolayısıyla TDT, Taşkent yönetiminin bu partnerleriyle işbirliğini geliştirmesi hususunda da ek fırsatlar sunmaktadır. Nitekim TDT üyesi devletler arasındaki işbirliğinin ekonomik etkisi, Özbekistan örneğinde açıkça görülmektedir. Özbekistan, 2021 yılında TDT üyesi ülkelerle 9,3 milyar dolar ticaret yapmıştır. Bu da Özbekistan’ın dış ticaretinin %22’sini oluşturmaktadır. Bu rakam, 2016 senesine ilişkin verilerle kıyaslandığında Özbekistan’ın TDT ülkeleriyle olan ticaretini üç kat arttırdığı sonucuna ulaşılabilir.[1]
Özbekistan, TDT ülkelerinin pazarlarına tekstil ürünleri, elektrik, otomobil malzemeleri, bahçecilik ve demir metal ürünleri ihraç etmektedir. Ülke, bunu yaparken de metal ürünler, alüminyum, inşaat malzemeleri, petrol ürünleri ve tahıl ithal etmektedir.[2]
Bu kapsamda Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev’in üye devletler arasındaki ekonomik işbirliğini önemsediği vurgulanmalıdır. Sayın Mirziyoyev, Orta Asya ülkeleri arasında bir ekonomik işbirliği stratejisi oluşturulmasını, ticari engellerin ortadan kaldırılmasını, e-ticaretin yaygınlaştırılmasını ve ticaret hacminin arttırılmasını savunmaktadır. Sayın Mirziyoyev, bu konudaki potansiyelin araştırılması ve yapıcı önerilerin geliştirilmesi maksadıyla Türk devletleri arasında bir “Ticari İşbirliği Araştırma Merkezi”nin kurulmasını da önermiştir. Nitekim TDT ülkeleri Tarım Bakanlarının ilk toplantısı, Taşkent’te gerçekleştirilmiş ve burada bilimsel ve teknolojik inovasyonun teşvik edilmesi de dahil olmak üzere karşılıklı fayda sağlayan ilişkilerin geliştirilmesi kararlaştırılmıştır. Bu kapsamda Tarımsal İşbirliği Çalışma Grubu’nun altında beş kurulun teşkil edilmesi yönünde de anlaşma sağlanmıştır.
Özbekistan açısından TDT noktasındaki en önemli öncelik, ekonomik ilişkilerin ve dolayısıyla karşılıklı ticaret hacminin artmasıdır. Bu da altyapıların iyileştirilmesi ve müşterek projeler geliştirilmesi gibi konuları gündeme getirmektedir. Esasen Taşkent’in yaklaşımı, Türk Dünyası 2040 Vizyonu’yla da uyumludur. Zira TDT, müreffeh bir bölge tahayyül etmektedir. Bu noktada Semerkant Zirvesi’nde TDT bünyesinde “Ortak Yatırım Fonu”nun kurulması oldukça mühimdir. Zira bu tarz girişimler, ülkelerin çabalarını koordine etmeyi ve yatırımların verimini arttırmayı sağlayacaktır.
Bu noktada belirtmek gerekir ki; 2017-2021 yılları arasında TDT üyesi devletler, Özbekistan’a 2,5 milyar dolar civarında yatırım yapmıştır. Bu da ülkedeki toplam yabancı yatırımın %10’una tekabül etmektedir. Üstelik 2017 senesinden itibaren TDT devletleri tarafından ülkeye yapılan yatırımlar %30 artmıştır.[3]
Taşkent yönetimi açısından önem arz eden bir diğer husus ise dijital dönüşümdür. Çünkü günümüzde dijitalleşme, hemen hemen her devletin en yüksek kalkınma önceliği haline gelmiştir. Dolayısıyla bu konu, özelde Özbekistan ve genelde ise TDT için büyük önem arz etmektedir. Zaten Türk Dünyası 2040 Vizyonu kapsamında bu meseleye de odaklanılmıştır. Bu çerçevede söz konusu vizyon belgesi, dijital bağlantıların kurulmasını ve telekomünikasyon altyapılarının iyileştirilmesini öngörmektedir. Özellikle de yapay zekanın ön plana çıktığı düşünüldüğünde, teknolojik alanlardaki işbirliğinin gerek sanayi gerekse de kentsel altyapı boyutuyla artacağı öngörülebilir.
Özbekistan’ın önem verdiği bir diğer işbirliği alanı olarak kültürel ve insani bağların güçlendirilmesinden bahsedilebilir. Zira tarihsel olarak TDT üyesi devletlerin halkları aynı kökleri paylaşmaktadır. Bu nedenle de kültürel ve insani bağların genişletilmesi, TDT ülkeleri için özel önem arz etmektedir. Özellikle de eğitim ve bilim kurumları arasındaki işbirliğinin akademik değişimler ve ortak kültürel etkileşimler yoluyla artması mümkün gözükmektedir. Bu nedenle de Taşkent, Türksoy çerçevesinde faaliyetleri desteklemeye devam edecektir.
Öte yandan ulaştırma sektörünün de TDT ülkeleri arasında işbirliği açısından ehemmiyet taşıdığı belirtilmelidir. Nitekim Semerkant Zirvesi’nde de bu konuya odaklanılmıştır. Dolayısıyla Özbekistan, koridorlar bağlamında ilişkilerin geliştirilmesine değer vermektedir. Çünkü TDT ülkeleri, Avrupa ile Asya’yı birbirine bağlayacak imkânlara sahiptir. Nitekim Sayın Mirziyoyev de Türk halklarının Doğu-Batı ve Kuzey-Güney bağlantısallığını sağlayan bir köprü işlevi gördüğünü vurgulamıştır.[4] Aynı zamanda Sayın Mirziyoyev, Çin’den başlayarak Hazar Denizi üzerinden Kafkasya’ya ve oradan da Avrupa’ya uzanan Orta Koridor’un geliştirilmesi ihtiyacına dikkat çekmiştir.[5]
Sonuç olarak TDT, Türk Dünyası halklarını bir araya getiren potansiyeli yüksek bir bölgesel teşkilattır. Bu yüzden de TDT, her geçen gün cazibesi artan bir yapı haline gelmektedir. Bu nedenle de Özbekistan başta olmak üzere tüm üye devletler, TDT merkezli işbirliği süreçlerini geliştirme ve derinleştirme arzusu içerisindedir.
[1] “Экономика решает все, или зачем Узбекистану нужна Организация тюркских государств. Мнение эксперта”, Podrobno.Uz, https://podrobno.uz/cat/economic/ekonomika-reshaet-vse-ili-zachem-uzbekistanu-nuzhna-organizatsiya-tyurkskikh-gosudarstv-mnenie-ekspe/, (Erişim Tarihi: 11.11.2022).
[2] “Экономика решает все, или зачем Узбекистану нужна Организация тюркских государств. Мнение эксперта”, Podrobno.Uz, https://podrobno.uz/cat/economic/ekonomika-reshaet-vse-ili-zachem-uzbekistanu-nuzhna-organizatsiya-tyurkskikh-gosudarstv-mnenie-ekspe/, (Erişim Tarihi: 11.11.2022).
[3] “Эксперты объяснили, зачем Узбекистану Организация тюркских государств”, Podrpbno.uz, https://podrobno.uz/cat/politic/eksperty-obyasnili-zachem-uzbekistanu-organizatsiya-tyurkskikh-gosudarstv/, (Erişim Tarihi: 11.11.2022).
[4] “Экономика решает все, или зачем Узбекистану нужна Организация тюркских государств. Мнение эксперта”, Podrobno.Uz, https://podrobno.uz/cat/economic/ekonomika-reshaet-vse-ili-zachem-uzbekistanu-nuzhna-organizatsiya-tyurkskikh-gosudarstv-mnenie-ekspe/, (Erişim Tarihi: 11.11.2022).
[5] “Мирзиёев: Узбекистан призывает партнеров по ОТГ совместно решать актуальные проблемы”,
TASS, https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/16297239, (Erişim Tarihi: 11.11.2022).
