21 Mayıs 2021 tarihinde gerçekleşen Yüksek Avrasya Ekonomik Konseyi Zirvesi’nde Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) üyesi ülkelerin devlet başkanları bir araya gelmiştir. Zirveye Avrupa Ekonomik Topluluğu Onursal Başkanı ve Kazakistan Cumhuriyeti Kurucu Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev de onur konuğu olarak katılmıştır. Söz konusu toplantı, video konferans yoluyla çevrimiçi formatta gerçekleştirilmiştir. Toplantıda Küba ve Özbekistan Devlet Başkanları da gözlemci statüde yer almıştır.
Toplantı gündeminin öne çıkan başlıkları şunlardır:
- Entegrasyon sorunları
- Doğalgaz piyasasında ortak fiyat ve tarife belirlenmesi hususunda alınan 11 Aralık 2020 tarihli kararların uygulanması
- Doğalgaz taşımacılığı için ortak tarifeler belirlenmesi
- Covid-19 salgınına karşı ilaç ve aşı üretiminde işbirliği yapılması
Özbekistan, 2020 yılının Aralık ayından beri AEB’de gözlemci statüsünde yer almaktadır. Bu anlamda Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev, AEB’le etkileşim içinde olduklarını ve Avrasya Ekonomik Komisyonu’yla bağlantı kurduklarını belirtmiştir. Üye devletler arasındaki ticari ilişkilerin geliştirilmesi için önemli bir potansiyelin bulunduğuna dikkat çeken Mirziyoyev, ticari ilişkilerdeki engellerin kaldırılması gerektiğine vurgu yaparak planlı hareket edilmesinin önemini belirtmiş ve tarife dışı uygulamalarda düzenleyici önlemler alınması gerektiğini ifade etmiştir. Bu kapsamda Özbek lider, kendilerinin de gerekli katkıları sunmaya hazır olduğunu söylemiştir.
Ayrıca Özbekistan Cumhurbaşkanı, başta endüstriyel ilişkiler olmak üzere bölgeler arası işbirliğinin artmasının tüm aktörlerin ekonomilerine olumlu yansıyacağını ve üçüncü ülke pazarlarını geliştirmesini mümkün kılacağını da dile getirmiştir. Buna ek olarak Özbek lider, reel sektördeki potansiyeli vurgulamış ve gıda güvenliğinin ehemmiyetinin altını çizmiştir. Dahası Mirziyoyev, vergi ve gümrük idaresi de dahil AEB bünyesindeki dijitalleşme adımlarına katılmayı düşündüklerini belirtmiştir. Bu sebeple de Özbekistan Cumhurbaşkanı, AEB bünyesinde istişare edilen meselelerin somut sonuçlara dönüşmesini önemsediklerini ifade etmiştir.
Özbekistan’ın AEB’le etkin bir entegrasyon için ticari engelleri kaldırmaya hazır olduğunu söyleyen Mirziyoyev, Covid-19 salgınının kontrolü hususunda Özbek vatandaşlarının aşılanması ihtiyacına değinmiştir. Bununla birlikte AEB ülkeleriyle hava ve demiryolu ulaşım hizmetlerine devam edilmesi gerektiğini de ifade etmiştir.
Hatırlanacağı üzere, 11 Aralık 2020 tarihinde Özbekistan’ın AEB’ye gözlemci ülke olarak katılmasına oy birliğiyle karar verilmiş ve bahsi geçen tarihten bu yana Özbekistan, AEB içinde bu statüde yer almıştır. 21 Mayıs 2021 tarihinde gerçekleştirilen zirvede de Özbek lider, entegrasyon yönünde adımlar atmaya devam edecekleri mesajını vermiştir.
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, AEB üyesi devletlerin 2021-2022 için öngörülen makroekonomik politikaya yönelik ana hatları onayladıklarını açıklamıştır. Hazırlanan belge, ortak pazar oluşturulması ve mal ve hizmet akışındaki engellerin kaldırılması gibi girişimleri içermektedir. Entegrasyon mekanizmalarının olabildiğince verimli olması gerektiğini belirten Putin, ticari ilişkilerin geliştirilmesi ve endüstriyel işbirliğinin arttırılması ihtiyacına dikkat çekmiştir.
Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri arasında Avrasya’da entegrasyonun sağlanması fikrini ortaya atan ilk ismin ise Nazarbayev olduğu bilinmektedir. Dönemin Kazakistan Cumhurbaşkanı, 1994 yılında Lomonosov Moskova Devlet Üniversitesi’nde “Avrasya Devletler Birliği Oluşumu Projesi’ni” açıklamıştır. Ancak Nazarbayev’in önerisi, söz konusu dönemde yeterli ilgiyi görmemiştir. Nitekim AEB’in kurulması da 2015 yılında gerçekleşmiştir.
Kısacası birliğin temelleri 1994 yılında atılmıştır. Dolayısıyla üye devletlerin 2015 yılına kadar geçen süre zarfında kademeli olarak ekonomik gelişimlerini ve piyasa sistemlerini düzenledikleri görülmüştür. Ancak Özbekistan’ın durumu biraz farklıdır. İslam Kerimov döneminde izlenen ihtiyatlı iç politika, ülkenin para politikalarına da yansımıştır. Bu yüzden de Özbekistan’ın kısa vadede tam üye haline gelmesi kolay değildir. Zira Taşkent yönetiminin entegrasyon yönünde atacağı önemli adımlar vardır. Bununla birlikte Mirziyoyev döneminde yapılan reformların üyelik yolunda mühim gelişmeler olduğu da belirtilmelidir. Bu nedenle de piyasaların liberalizasyonu devam etmeli; lakin aceleci davranılması durumunda “sosyal şoklar” yaşanabileceği de öngörülmelidir. Çünkü sosyal şokların siyasi krizleri tetikleme riski bulunmaktadır. Bu da Taşkent’in bölge başkentleriyle münasebetlerine olumsuz yansıyabilir.
Öte yandan Rusya’nın son beş yıldır jeopolitik ve ekonomik olarak zor zamanlardan geçtiği de açıktır. Kırım’ın uluslararası hukuka aykırı bir biçimde ilhak edilmesinin yarattığı durum ve Ukrayna özelinde yükselen tansiyon, Batı’nın Rusya’ya yaptırımlar uygulamasına neden olmaktadır. Bu ortamda Özbekistan için rasyonel olan ise AEB’e tam üyelik noktasında aceleci davranmamasıdır. Dahası Avrasya bölgesinde yaşanan jeopolitik değişimler göz ardı edilmemelidir.
Tüm bu bilgilerden hareketle, Özbekistan’ın yakın gelecekte AEB üyesi olmayacağı; fakat gözlemci statüsünü sürdüreceği öne sürülebilir. Çünkü Rusya, askeri ve ekonomik olarak Orta Asya’yı önemsemektedir. Örneğin 10 Nisan 2021 tarihinde Rus yatırımcılar, 2,2 milyar dolar değerinde 33 projenin Özbekistan’da uygulanmasına karar vermiştir. Bu kapsamda Rus ve Özbek temsilciler arasında 128 milyon dolar değerinde 21 anlaşma imzalanmıştır.[1] Üstelik Rusya’da milyonlarca Özbek göçmen vardır. Bu da Taşkent’in Moskova’yla ve AEB’le ilişkileri esnasında göz önünde bulundurduğu kritik bir faktördür.
2021 yılında Özbekistan ile Rusya arasında imzalanan Askeri Stratejik İşbirliği Anlaşması da dikkate alındığında, Taşkent için Moskova’yla ilişkilerin olağan seyrinin korunması önemlidir. Bu nedenle de Özbekistan, AEB’deki varlığını gözlemci olarak sürdürecektir. Rasyonel olanı da budur.
[1] “Россия инвестирует в Узбекистан несколько миллиардов долларов”, Rossaprimavera, https://rossaprimavera.ru/news/3cf44b76, (Erişim Tarihi: 21.05.2021).
