Orta Asya, kuzey-güney ve doğu-batı yönlü koridorlarla Avrasya’yı ulaşım ve taşımacılık konusunda birbirine bağlayan en önemli bölgedir. Zira bulunduğu konum itibarıyla Rusya, Çin ve Hindistan’ın komşusu olarak kabul edilebilir. Bu nedenle bölgeyi içeren yeni koridor projeleri geliştirilmekte ve hayata geçirilmektedir. Orta Asya’da günümüzde en etkin olan hatlardan biri Çin ile Avrupa arasındaki Orta Koridor’dur. Bu kapsamda bölgesel aktörler, yeni güzergahlar hayata geçirebilmek için inisiyatif almaktadır.
Orta Asya’nın koridorlar noktasındaki en önemli aktörlerinden biri de kuzey-güney ve doğu-batı güzergahlarında kilit ülke konumunda olması nedeniyle Özbekistan’dır. Orta Koridor üzerindeki istikrarlı devletlerden olan Özbekistan, Rusya’dan Hindistan’a uzanan rotada da bir merkeze dönüşmek istemektedir. Bu kapsamda Özbekistan’ın geliştirmeye çalıştığı çeşitli projeler vardır. Bunlardan ilki, kısa süre önce fizibilite çalışmalarına başlanan ve amacı Çin’in batıya erişmesindeki en önemli eksikliği tamamlamak olan Çin-Kırgızistan-Özbekistan Koridoru’dur. Ayrıca Taşkent yönetimi, Orta Asya’nın denizlere ulaşan merkezi haline gelmek için Tirmiz-Mezar-ı Şerif-Kabil-Peşaver güzergahlı Trans-Afgan Ulaştırma Koridoru’nu da Pakistan’la uzlaşı içinde hayata geçirmeyi amaçlamaktadır.
Orta Asya’da koridorlar bağlamında özellikle de Güney Asya boyutuyla Türkmenistan ve Özbekistan iki önemli ülke olarak ön plana çıkmaktadır. ,Nitekim son dönemde en çok tartışılan konulardan biri de Özbekistan-Türkmenistan-İran (Çabahar)-Hindistan (Mumbai) güzergahında yeni bir koridor inşa edilmesidir. Bu amaçla Özbekistan Yatırımlar ve Dış Ticaret Bakanlığı ile Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu’nun (UNESCAP) heyetleri arasında 20 Eylül 2022 tarihinde bir toplantı düzenlenmiştir.
Söz konusu toplantıda çeşitli konular tartışılmış ve güzergahın fizibilite çalışmalarının hızlandırılması kararlaştırılmıştır. Hattın temel işlevi ise Orta Asya ile Hindistan arasındaki 3,2 milyar dolarlık ticareti, engelsiz hale getirmektir. Üstelik koridor sayesinde bu rakamın daha da arttırılması planlanmaktadır. Zira Özbekistan ile Hindistan arasındaki ticaret hacminin en kısa süre içerisinde 1 milyar dolara ulaştırılması hedeflenmektedir.[1]
Özbekistan-Türkmenistan-İran (Çabahar)-Hindistan (Mumbai) rotasını içeren koridor, Özbekistan’a ve Orta Asya’ya denizlere erişme hususunda avantaj sağlasa da aslında birçok açıdan risklidir. Öncelikle bu koridorun üzerindeki bazı ülkelerin Batı Dünyası’nın yaptırımlarına maruz kaldığı belirtilmelidir. Buna karşılık Orta Asya devletleri ise çok vektörlü-yönlü dış politikalarıyla Batı ülkeleri de dahil olmak üzere birçok aktör ve bölgeyle sağlıklı münasebetler geliştirmeye çalışmaktadır. Dolayısıyla yaptırımların ekonomik boyutu, bu koridor girişiminin ölü bir yatırım olma ihtimalini beraberinde getirmektedir.
Diğer taraftan koridorlar konusundaki en önemli mesele, güzergah güvenliğinin sağlanmasıdır. Ancak mevzubahis koridor kapsamında planlanan rotada yer alan bazı ülkelerde siyasi istikrarsızlıklar gözlemlenmektedir. Bunun geçici bir durum olduğu düşünülse de bölgede faaliyet gösteren terör örgütleri, meseleyi çok daha çetrefilli hale getirmektedir. Bunlardan en önemlisi ise Çin’in yatırımlarına yönelik saldırılarıyla ön plana çıkan terör örgütü Belucistan Kurtuluş Ordusu’dur. Bu örgütün sadece Pakistan’da değil; İran’da da terör eylemlerinde bulunduğu bilinmektedir. Bu da güzergahın istikrarsızlaşması ve yatırımların zarar görmesi olasılığını güçlendirmektedir.
Tüm bunlara ek olarak Çabahar Limanı, bölgedeki en tartışmalı limanlardan biridir. Her ne kadar Hindistan, Çabahar Limanı’na yatırım yapmış ve geliştirmiş olsa da bu hamle, Yeni Delhi-Pekin hattındaki rekabetin bir neticesidir. Zira Çabahar Limanı’nın karşısında Çin’in desteklediği ve Pakistan’a ait olan Gwadar Limanı bulunmaktadır. Orta Asya devletlerinin Çabahar Limanı üzerinden denizlere açılmaya çalışması, bölgesel denklemleri de etkileyecektir.
Bu noktada vurgulanması gereken husus, Özbekistan başta olmak üzere Orta Asya ülkelerinin en kısa mesafeden denizlere ve Hindistan’a ulaşmak istemesidir. Lakin bunun güvenlik risklerinin yüksek olduğu ve orta-uzun vadede fırsatlardan ziyade; tehditler barındırdığı ifade edilebilir. Bu yüzden de Orta Koridor merkezli girişimlerin daha rasyonel olduğu söylenebilir. Son dönemde Hazar merkezli işbirliklerine artan ilgi ise bölge devletlerinin bu farkındalığa sahip olduğunu göstermektedir. Bu bilincin gelişiminde ise Taşkent’in ortaya koyduğu vizyon son derece önemlidir.
Öte yandan Orta Koridor’la uyumlu bir biçimde Hindistan’ı da içerecek bir güzergahın tesis edilmesi tartışılmaktadır. Zira Afganistan’ın Herat kentine kadar ulaşan Lapis Lazuli Güzergahı’nın Pakistan üzerinden Hindistan’a kadar uzatılması gündemdedir. Lapis Lazuli ile Trans-Afgan Ulaştırma Koridoru’nun Kabil gibi bir merkezde birleştirilmesi, Orta Koridor’un kapsamını genişleteceği gibi, Orta Asya devletlerinin kazanımlarını da arttıracaktır. Çünkü Orta Koridor’a dahil olan ülkelerin Avrasya’daki jeopolitik ve jeoekonomik önemi düşünüldüğünde, bu koridorun istikrarsızlaşma ya da olumsuz karşılanma ihtimali, diğer seçeneklere kıyasla çok daha zayıftır. Üstelik Afganistan’ın bölgesel projelere eklemlenmesi de oldukça mühimdir. Çünkü bu durum, söz konusu ülkedeki istikrara katkı sağlayacağı için Orta Asya’nın güvenliğini de arttıracaktır.
Sonuç olarak Orta Asya, sadece Asya’nın değil; Avrasya coğrafyasının merkezidir. Gerçekleştirilen ve gerçekleştirilmesi planlanan birçok proje, Orta Asya’nın jeopolitik önemini teyit etmektedir. Bu noktada hayata geçirilmesi planlanan projelerin orta ve uzun vadeli kazanımlarının özelde Özbekistan’ın ve genelde ise Orta Asya’nın jeopolitik, jeostratejik ve jeoekonomik ehemmiyetini arttıracağı öne sürülebilir. Bu nedenle de bölge devletlerinin sermayeyi en verimli şekilde kullanacakları öngörülebilir. Dolayısıyla Taşkent yönetimi, Hindistan’a ulaşmak için geliştireceği risksiz projelerle hem Özbekistan’ın hem de Orta Asya’nın kuzey-güney ve doğu-batı güzergahlarındaki konumunu merkezileştirecektir.
[1] “Development of Uzbekistan-Turkmenistan-Iran-India Transport Corridor Discussed in Tashkent Meeting”, Business Turkmenistan, https://business.com.tm/post/9199/obsuzhden-proekt-razvitiya-transportnogo-koridora-uzbekistanturkmenistaniranindiya, (Erişim Tarihi: 26.09.2022).
