Son yıllarda Orta Asya coğrafyasının geçmişe nazaran daha fazla ön plana çıktığına tanık olunmaktadır. Rusya-Ukrayna Savaşı’nın çeşitli etkileri ve enerji krizinin oluşturduğu atmosfer, bölge ülkelerini uluslararası alanda cazip hale getirmiştir. Orta Asya ülkeleri de bahsedilen etkilerle birikte ulusal hedefler kapsamında adım atmakta ve işbirliklerini geliştirmektedir. Dolayısıyla yoğun bir etkileşim süreci söz konusudur.
Bölgeye yönelik ilgi ise yalnızca yeni ortaklık arayışında olan Batı kanadında değil; farklı Asya ülkelerinde de artmaktadır. Asya-Pasifik Bölgesi’nin stratejik ülkelerinden Japonya’nın Orta Asya ülkeleriyle olan işbirliğini geliştirme yolunda olması, bu duruma örnek teşkil etmektedir. Tokyo gerek bölgesel gerekse ikili ilişkiler bağlamında çeşitli girişimlerde bulunarak bölgedeki varlığını arttırmaktadır.
Örneğin 2023 yılında Duşanbe’de Tacikistan ve Japonya arasında icra edilen ekonomik, teknik ve bilimsel işbirliği konulu hükümetler arası komisyonun olağan toplantısında, Japon yatırımını Tacik ekonomisine çekme konusu ele alınmıştır. Ayrıca taraflar; ticaret ve ekonomi, yatırım, tarım, sanayi, enerji, ulaşım, iletişim ve modern teknolojiler alanlarında işbirliğini güçlendirme konusunda mutabakat sağlamıştır.[1]
Toplantıdaki temel konulardan birinin de Japon yatırımcıların katılımıyla Tacikistan’ın serbest ekonomik bölgeleri de dahil olmak üzere ortak sanayi kuruluşlarının kurulması olduğu bilinmektedir. Tokyo yönetiminin birçok faaliyetinde Tacikistan’ın önemli bir ortak statüsünde olduğu anlaşılmaktadır. Altyapı yatırımlarının ve tıbbi ve tarımsal projelerin uygulanması için Japonya’nın Tacikistan’a hibe fonları sağladığı bilinmektedir. Buna ek olarak Japonya’da eğitim gören Tacik personeller, Tacikistan’da bakanlık düzeyi de dahil olmak üzere çeşitli düzeylerde aktif rol almaktadır. 2022 yılının Aralık ayında Orta Asya-Japonya Diyaloğu kapsamında bir araya gelen taraflar arasında, Dışişleri Bakanlığı düzeyinde “2023-2025 İşbirliği Programı” da yapılmıştır.[2]
2015 yılında dönemin Japonya Başbakanı Shinzo Abe’nin gerçekleştirdiği ilk ziyaretin ardından Tacikistan ile Japonya arasındaki üst düzey ziyaretler de zamanla artmıştır. Söz konusu durum, ikili bağların gelişimini göstermesi bakımından mühimdir. Bahse konu olan ziyarette Abe, Tacikistan’da su tesislerini ve tarımsal üretkenliği iyileştirmek için 7.5 milyon dolar hibe yardımı sözü vermiştir. Ayrıca Tokyo, Tacikistan-Afganistan sınır kontrollerinin güçlendirilmesi konusunda da Duşanbe’ye destek sağlamıştır.[3]
Bununla birlikte Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) da uzun yıllardır Tacikistan’da faaliyetlerde bulunmaktadır. JICA, tarım ve kırsal kalkınma gibi sektörlerde Tacik halkının yaşam standartlarını iyileştirmeyi amaçlayan çeşitli hibe, mali yardım ve teknik işbirliği projeleri yürütmektedir.[4]
Daha da önemlisi Japonya’nın bir bütün olarak Orta Asya’da önemli yatırımlarda bulunma niyetinde olduğu görülmektedir. 2022 yılının Aralık ayında Türkmen iş insanları, Osaka’da düzenlenen Uluslararası Konfeksiyon Endüstrisi ve Tekstil Ekipmanları ve Sistemleri Fuarı’na katılmış ve burada Türkmen girişimcilere Japon tedarikçiler bir araya gelmiştir. Böylece potansiyel işbirliği olanakları geliştirilmiştir.[5]
Kırgızistan ise hidroelektrik noktasında Japon yatırımlarının yoğunlaşacağı bir alan olma kapasitesine sahiptir. Taraflar arasında hidroelektrik projelerinin geliştirilmesini, özellikle de küçük hidroelektrik santrallerin inşasını, yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesi adına bir mutabakat zaptı ve yol haritası imzalanmıştır.[6]
Kazakistan ise ekonomik işbirliği noktasında Japonya için önemli bir ortaktır. Tokyo, Astana’nın yürüttüğü reform süreçlerini ve Afgan halkına insani yardım sağlama çabalarını desteklemektedir. 2022 yılının Nisan ayında iki ülkenin Dışişleri Bakanlığı arasında 2022-2023 yıllarını kapsayan Eylem Planı imzalanmıştır.[7]
Ülkelerine yatırımcı çekmek isteyen Orta Asya hükümetleri açısından Japonya’nın bu tutumunun kritik öneme sahip olduğu ifade edilebilir. Dolayısıyla bölge ülkeleri de Tokyo’nun girişimlerinden memnuniyet duymakta ve işbirliğini geliştirmek istemektedir.
Öte yandan Tokyo’nun Orta Asya’ya artan ilgisinin Japonya’nın Amerika Birleşik Devletleri’yle (ABD) olan münasebetleriyle de ilişkili olduğu söylenebilir. Rusya ve Çin’le rekabet içerisinde olan ABD’nin Asya’daki müttefiki olarak Japonya’nın ön plana çıktığı söylenebilir. Bu noktada Orta Asya ülekleriyle geliştirilen bağlantılar, bölgedeki Rus ve Çin etkisinin azaltılması amacına da hizmet etmektedir.
Son dönemlerde, Japonya’nın Orta Asya bölgesine yönelik genel eğiliminde yaşanan artış dikkat çekmektedir. Bölge ülkeleri tarafından Tokyo’nun ilgisinin avantaj olarak görüldüğü öne sürülebilir. Nitekim taraflar arasındaki bağlar, Orta Asya+Japonya Diyaloğu’yla güçlendirilmektedir. C5+1 formatını tanıtması ve bu konuda ilk olması[8] hasebiyle Japonya’nın Orta Asya’nın uluslararası bağlantılarını geliştirmesinde de kritik bir aktör olduğu iddia edilebilir. Dolayısıyla bölge ülkelerinin çok boyutlu ilişkiler geliştirmesinde Tokyo kritik bir rol oynamıştır.
Orta Asya+Japonya Diyaloğu toplantıları da dikkat çekicidir. Japonya, son yirmi yılda Orta Asya ülkelerinin ulaşım altyapısına hem ikili düzeyde hem de Asya Kalkınma Bankası ve Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlar aracılığıyla destekte bulunmaktadır.[9] Orta Asya+Japonya Diyaloğu vesilesiyle de bölge içi işbirliğini geliştirmeye yönelik adımlar atılmaktadır. Bu kapsamda terörle mücadele, sağlık, çevre, bilimsel faaliyetler, enerji, ticaret ve yatırım gibi alanlardaki ortaklıklar güçlendirilmektedir.
Taraflar arasındaki işbirliğini geliştirme adımları aslında yeni değildir. Tokyo’nun Orta Asya’ya ilişkin ilk stratejisi, 1997 yılında sunulmuştur. Dönemin Japonya Başbakanı Ryutaro Hashimoto, üç katmanlı bir yapıya sahip olan yeni “İpek Yolu Diplomasi Konsepti”ni başlatmıştır.[10] İlerleyen yıllarda da kurulan ikili ve bölgesel münasebetlerle çeşitli işbirliği adımları atılmıştır. Tokyo’nun yardım, teknolojik yatırım ve iktisadi kazanç gibi fırsatlar sunması, Orta Asya ülkelerinin ilgisini çekmektedir. Aynı zamanda bölge de Japonya’ya önemli enerji potansiyeli sunmaktadır. Bu açıdan tarafların birbirlerine avantaj sağladığı söylenebilir.
Netice itibarıyla Japonya gerek Orta Asya’nın uluslararası bağlantılarını geliştirmesinde oynadığı kritik rol bakımından gerekse bölge ülkeleriyle geliştirdiği ikili ilişkiler açısından bölge için büyük öneme sahiptir. Aynı zamanda Tokyo, altyapı ve yatırım boyutunda da tercih edilir bir ortak statüsündedir. Bölge ülkeleri de Japonya için çeşitli fırsatlar sunmaktadır. Bu kapsamda Japonya-Orta Asya münasebetlerinin genişlemeye ve derinleşmeye devam edeceği öngörülebilir.
[1] “Вопросы привлечения инвестиций обсуждены в ходе заседания таджикско-японской Межправкомиссии”, Avesta, https://avesta.tj/2023/03/14/strong-voprosy-privlecheniya-investitsij-obsuzhdeny-v-hode-zasedaniya-tadzhiksko-yaponskoj-mezhpravkomissii-strong/, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[2] “Japan-Tajikistan Foreign Ministers’ Meeting”, MOFA, https://www.mofa.go.jp/press/release/press4e_003200.html, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[3] “What did Abe Accomplish in Central Asia”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2015/10/what-did-abe-accomplish-in-central-asia/, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[4] “Japan International Cooperation Agency (JICA) in Tajikistan”, JICA, https://www.jica.go.jp/tajikistan/english/office/about/about.html, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[5] “Turkmen Entrepreneurs Visited Japan in order to Expand Business Contacts and Exchange Experience”, Zemin, https://www.yerzemin.com/display/turkmen-entrepreneurs-visited-japan-in-order-to-expand-business-contacts-and-exchange-experience/227649, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[6] “Japan and Central Asia: Dynamics of the Current Partnership”, News Central Asia, https://www.newscentralasia.net/2022/12/21/japan-and-central-asia-dynamics-of-the-current-partnership/, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[7] “Kazakh President Discusses Expansion of Economic Cooperation with Minister of Foreign Affairs of Japan”, Astana Times, https://astanatimes.com/2022/04/kazakh-president-discusses-expansion-of-economic-cooperation-with-minister-of-foreign-affairs-of-japan/, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[8] “Japan in Central Asia: Declining Partner or Key Player?”, Carnegie Endowment, https://carnegiemoscow.org/2022/02/24/japan-in-central-asia-declining-partner-or-key-player-event-7821, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[9] “Japan’s Engagement with Central Asia: 15 Years of the Dialogue”, Eurasian Research, https://www.eurasian-research.org/publication/japans-engagement-with-central-asia-15-years-of-the-dialogue/, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
[10] “Japan’s Silk Road Diplomacy Paving the Road Ahead”, Silk Road Studies, https://www.silkroadstudies.org/resources/pdf/Monographs/2008_12_BOOK_Len-Tomohiko-Tetsuya_Japan-Silk-Road-Diplomacy.pdf, (Erişim Tarihi: 31.12.2024).
