Çocuk işçiliği, insanlık tarihinin her döneminde ve her toplumda süregelen bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Eğitimden mahrum bırakan, çocukluğunu yaşamasına engel olan ve fiziksel ya da psikolojik açıdan zarar veren her türlü çalışma “çocuk işçiliği” olarak tanımlanabilir. Bu terim, çocuğun zihinsel, fiziksel, sosyal veya ahlaki gelişimine zarar veren tüm faaliyetleri kapsamaktadır. En büyük etkilerinden biri ise çocuğun eğitimine engel olmasıdır. Bu durum ya çocuğun okulu erken bırakmasına ya da zorlu ve uzun çalışma saatleriyle okulu birlikte yürütmeye zorlanmasına yol açmaktadır.
Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu’nun (UNICEF) yayınladığı rapora göre; bugün dünya genelinde 5-14 yaş aralığındaki yaklaşık 160 milyon çocuk çalışmak zorunda kalmaktadır. Bu, her 10 çocuktan birinin işgücüne dahil olduğu anlamına gelmektedir. Bu çocukların yarısı, sağlıklarını, güvenliklerini ve ahlaki gelişimlerini tehlikeye atan tehlikeli işlerde, örneğin tuğla veya alüminyum fabrikalarında çalışmaktadır. Çocuk işçiliğinin en yoğun olduğu bölgeler, Afrika (72 milyon) ve Asya-Pasifik (62 milyon) iken, Avrupa ve Orta Asya’da yaklaşık 6 milyon çocuk işçi bulunmaktadır.[i]
Hayvancılık ve tarımla geçinen Orta Asya ülkelerinde çocuk işçiliği oldukça yaygındır. Bölgedeki 5-17 yaş aralığındaki her üç çocuktan biri farklı işlerde çalıştırılmaktadır. Çocuklar çoğunlukla ailelerinin ekonomik geçimine yardımcı olmak için yaygın olan hayvancılık ya da tarla işlerinde düşük ücret karşılığında ya da ücretsiz çalıştırılmaktadır. Bu çocuklar, genellikle eğitimlerinden mahrum kalmakta ve yeterli eğitim alamamaktadır.
Orta Asya’da çocuk işçiliğinin yaygınlaşmasının temel nedeni ekonomik sıkıntılardır. Gelir düzeyi düşük olan aileler, geçimlerini sağlamak için çocuklarının iş gücünden faydalanmaktadır. Köy yerleşimlerinde çocuk işçiliğinin doğal bir süreç olarak görülmesi ise bu durumu daha da karmaşık hale getirmektedir. Küçük yaşta zorlu şartlarda çalışmaya mecbur bırakılan çocuklar, hem fiziksel hem de psikolojik açıdan zarar görmektedir. Bu sebeple Orta Asya ülkeleri çocuk işçiliğine yönelik yasal düzenlemeler geliştirmektedir.
Türkmenistan ve Özbekistan, pamuk üretiminde dünya liderleri arasında yer alırken, pamuk ihracatı bu ülkeler için önemli bir ekonomik kaynak teşkil etmektedir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD), 2018 yılında Türkmenistan’dan pamuk ithalatını, bu ürünlerin çocuk işçiliğiyle üretildiği gerekçesiyle yasaklamış ve Türkmenistan hükümeti çocuk işçiliğini önlemeye yönelik tedbirler alacağını belirtmiştir. Bu sebeple Türkmenistan çocukların tarlada çalımasını önlenmek, Uluslararası Çalışma Örgütü ile 2024-2025 yılında belirlenen “yol haritasındaki” normlardan biri olduğunu belirtmiştir. Bu amaçla Türkmenistan heyeti, 2024 yılının Mart ayında Özbekistan’ı ziyaret ederek ülkenin pamuk endüstrisinde çocuk işçiliğini ortadan kaldırılması konusundaki deneyimini incelemiştir.
2010 yılında ABD, Özbekistan’da üretilen pamuğun satın alınmasını da yasaklamış, ancak Özbekistan hükümeti Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ile işbirliği yaparak çocuk işçiliğini ortadan kaldırmaya yönelik adımlar atmıştır. Mart 2022 tarihinde ILO, Özbekistan’da pamuk toplama işleminin artık çocuk işgücü kullanılmadan yapıldığını duyurmuştur. Bu yasak, 2023 yılında kabul edilen Özbekistan’ın yeni anayasasında da yer almıştır.[ii]
Kazakistan’da ise 14 yaşını doldurmamış çocukların sinema, tiyatro, sirk gibi organizasyonlarda sağlığına zarar vermeyecek şekilde çalışmasına izin verilmiştir. 14 yaşını dolduran çocuklar, okuldan sonra sağlık ve eğitimlerine zarar vermeyecek işlerde çalışabilirler, ancak çalışma saatleri 24 saatle sınırlıdır ve gece çalışmaları yasaklanmıştır.[iii]
Her ne kadar Orta Asya ülkelerinde çocuk işçiliğiyle mücadeleye yönelik yasal düzenlemeler yapılmış olsa da bu düzenlemeler genellikle yeterli denetim ve uygulama eksikliği nedeniyle etkili olamamaktadır. Örneğin bütün Orta Asya ülkelerinde 14 yaşını doldurmamış çocukların çalıştıtılması yasaktır. 14 yaşını doldurmuş çocuklar için ise belli saat aralığında ve eğitim ile sağlık açısından zarara uğratmayacak işlere izin verilmektedir. Ancak bu tür yasalar, çoğunlukla resmi işlerde geçerli olup tarım, hayvancılık ve küçük çaplı aile işletmeleri gibi resmi olmayan sektörlerde uygulanmamaktadır. Bu nedenle kırsal kesimlerde yaşayan çocuklar, özellikle tarım ve hayvancılık işlerinde çalışmaya devam etmektedirler.[iv]
Çocuk işçiliğinin yaygın olduğu bölgelerde yasaların uygulanabilirliği ve denetimi oldukça zayıftır. Özellikle kırsal alanlarda ve ekonomik sıkıntıların yoğun olduğu yerlerde, aileler çocuklarını çalıştırmak zorunda kalmaktadırlar. Bu çocukların yarısı, aşırı sıcak veya soğuk havada ağır ve tehlikeli işlerde uzun çalışma saatlerine maruz kalmakta ve gelişimleri olumsuz etkilenmektedir. Yasaların yürürlüğe girmesi kadar bu yasaların uygulanmasının da sağlanması, denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi gerekmektedir. Çocuk işçiliğiyle mücadelede yasal düzenlemelerin yanında toplumda bu konuda farkındalık oluşturulması ve ailelerin çocuk hakları ve eğitmi konusunda bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Özellikle köy yerleşkelerinde çocuk işçiliğinin “normal” bir durum olarak görülmesi, çocuk işçiliğinin yaygınlaşmasına yol açmaktadır. Bu nedenle sadece hükümet düzeyinde değil, aynı zamanda sivil toplum kuruluşlarının ve bireylerin de bu sorunun çözümüne katkıda bulunmaları gerekmektedir.
Orta Asya’daki çocuk işçiliği sorununun çözümü, ekonomi ve eğitim sisteminin güçlendirilmesi, çocukların zorla çalıştırılmalarını önleyecek tedbirlerin oluşturulmasıyla mümkün olabilir. Ayrıca ailelere ekonomik destek sağlanması, çocuk işçiliğini azaltmada etkili olabilir. Yasaların uygulanmasının sıkı denetlenmesi ve çocuk işçiliğinin tüm sektörlerde ortadan kaldırılması, bölgedeki çocukların geleceğini koruma adına atılması gereken önemli adımlardır.
[i] “Число детей, занятых детским трудом, выросло до 160 миллионов – впервые за два десятилетия отмечен рост масштабов детского труда”, ЮНИСЕФ, https://www.unicef.org/eca/ru/Пресс-релизы/число-детей-занятых-детским-трудом-выросло-до-160-миллионов-впервые-за-два-десятилетия, (Erişim tarihi: 21.09.2024).
[ii] “В Туркмении запретили использовать труд несовершеннолетних при сборе хлопка”, ТАСС, https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/21553221, (Erişim tarihi: 21.09.2024).
[iii] “Детский труд: со скольких лет можно работать в Казахстане и какие нормы”, Ulys Media, https://ulysmedia.kz/news/34491-detskii-trud-so-skolki-let-mozhno-rabotat-v-kazakhstane-i-kakie-normy/, (Erişim tarihi: 21.09.2024).
[iv] “В Туркменистане школьников привлекают к сбору хлопка, вопреки официальному запрету”, Азатлык, https://rus.azathabar.com/a/v-turkmenistane-shkolnikov-privlekayut-k-sboru-hlopka-vopreki-ofitsialnomu-zapretu-/33109505.html, (Erişim tarihi: 21.09.2024).
