20-21 Temmuz 2022 tarihlerinde Kırgızistan’ın Çolpan-Ata kentinde gerçekleştirilen Orta Asya Devlet Başkanları 4. İstişare Toplantısı, tarihi öneme sahip bir gelişme olarak yorumlanabilir. Zira bölge jeopolitiğinde meydana gelen değişimler nedeniyle Orta Asya ülkeleri için koordinasyon ve çok taraflı işbirliğinin arttırılması, her geçen gün daha önemli bir ihtiyaç haline gelmektedir. Devletler, bu amaç doğrultusunda birtakım önlemler alınmaktadır. Bu da devlet başkanlarının gerçekleştirdikleri sırasında ele alınan konular ve imzalanan anlaşmalardan anlaşılmaktadır. Nitekim 20-21 Temmuz 2022 tarihli toplantı da çok yönlü işbirliğinin gelişmesi ve kurumsallaşması bakımından önemli belgelerin imzalanmasıyla sonuçlanmıştır. Çolpan-Ata Zirvesi’nde imzalanan belgeler aşağıda yer almaktadır: [1]
- 21. Yüzyılda Orta Asya’nın Kalkınması İçin Dostluk, İyi Komşuluk ve İşbirliği Antlaşması
- Orta Asya Devletlerinin Çok Taraflı Formatlarda Etkileşim Konsepti
- Orta Asya Bölgesel Yeşil Gündem Programı;
- Bölgesel İşbirliğinin Geliştirilmesine İlişkin Yol Haritası (2022-2024)
Söz konusu toplantıda liderler, bölgesel düzeyde sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması, ticari ilişkilerin geliştirilmesi ve enerji, ulaşım ve iletişim alanlarında işbirliğinin derinleştirilmesi gibi güncel konulara odaklanmıştır. Bu bağlamda izmalanan Dostluk ve İyi Komşuluk Anlaşması, taraflar arasındaki askeri, ticari, ekonomik, lojistik, kültürel işbirliğinin yoğunlaştırılmasını öngörmektedir. Nitekim toplantının ardından yayınlanan sonuç bildirgesinde bahsi geçen anlaşmayla ilgili olarak şu ifadeler yer almıştır:[2]
“Anlaşma uyarınca taraflar, birbirlerine karşı kuvvet kullanımından veya kuvvet tehdidinde bulunmaktan kaçınmayı, küresel ve bölgesel ölçekte barış ve güvenliği güçlendirmek için etkileşimde bulunmayı ve modern zorluklar ve tehditlere karşı mücadele koordine halinde hareket etmeyi kabul ederek bu konudaki yükümlülüklerini yeniden teyit etmişlerdir.”
Bilindiği üzere Rusya-Ukrayna Savaşı’yla bağlantılı olarak yaşanan jeopolitik gelişmeler, uluslararası sistemi değişime zorlamakta, güvenlik riskleri daha sık gündeme gelmekte ve bu da devletler arası ilişkilerde siyasi bağların karşılıklı güven çerçevesinde geliştirilmesini gerektirmektedir.
Bu noktada Orta Asya ülkelerinin otuz yıllık bağımsızlık dönemleri boyunca güç merkezlerinin çıkarları doğrultusunda çatışmalara sürüklenmek istendiği göz önünde bulundurulduğunda, bölgesel risklerin daha da arttığı söylenebilir. Özellikle de Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Avrupa Birliği (AB), Rusya ve Çin arasındaki rekabetin artması, Orta Asya’nın bu güç mücadelesi neticesinde istikrarsızlığa sürüklenebileceği yönünde endişelere neden olmaktadır. Aslında Kazakistan’da 2022 yılının ilk günlerinde yaşanan “Trajik Ocak Olayları”, dönem dönem Kırgızistan-Tacikistan sınırında patlak veren çatışmalar, Tacikistan’ın Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi’nde yaşanan hadiseler ve Özbekistan’ın Karakalpakistan Bölgesi’nde gerçekleşen olaylar, bölgesel istikrarsızlığın yayılması noktasındaki kaygıların haklılığını ortaya koymaktadır. Bu yüzden de istikrarsızlıklara karşı bölgesel barış, işbirliği ve refahı öngören bir işbirliğinin geliştirilmesi, tüm Orta Asya devletleri açısından önem arz etmektedir.
Bu anlayış doğrultusunda Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım Cömert Tokayev, Kırgızistan ile Tacikistan arasındaki sınır ihtilaflarının çözülebilmesi amacıyla bir uzman platformunun kurulmasını önermiştir. Kuşkusuz bu teklif, taraflar arasında imzalanan Dostluk ve İyi Komşuluk Anlaşması’na ilişkin beklentilerle de örtüşmektedir. Bu noktada Dostluk ve İyi Komşuluk Anlaşması’nın bölgesel güvenliğin sağlanması ve bölge devletleri arasında karşılıklı çıkarlara dayalı işbirliğinin geliştirilmesi için güçlü bir zemin teşkil ettiği söylenebilir.
Çolpan-Ata Zirvesi gibi Orta Asya devletlerinin etkileşimini arttıran toplantılar, entegrasyon süreçlerine de katkı sağlamaktadır. Bu kapsamda imzalanan 2022-2024 Bölgesel İşbirliğinin Geliştirilmesine İlişkin Yol Haritası son derece mühimdir. Fakat entegrasyon süreçlerinin tek bir toplantıda somut neticeye ulaşması beklenmemelidir. Bu, bir süreçtir. Lakin söz konusu belgenin entegrasyon süreçlerine ilişkin kararlılığı ortaya koyduğu da aşikardır.
Orta Asya Devlet Başkanları 4. İstişare Toplantısı kapsamında imzalanan bir diğer önemli anlaşma da Orta Asya Bölgesel Yeşil Gündem Programı’dır. Bilindiği gibi, iklim değişikliği ve uluslararası enerji pazarındaki durum nedeniyle kaynak tasarrufu sağlayan teknolojilere geçişle birlikte, dünya çapında yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına olan ilgi artmıştır. Orta Asya için de bu eğilim geçerlidir.
Nüfusun ve sanayinin büyümesi ve bölgenin enerji güvenliği alanında karşılaştığı ortak zorluklar, Orta Asya devletlerin enerji sistemlerinin genişletilmesini ve modernizasyonunu zaruri hale getirmektedir. Özellikle de enerji, bölge devletleri için oldukça mühim bir gelir kaynağıdır. Bu kapsamda devletler, enerji politikalarını iklim değişikliğiyle uyumlu hale getirmek için elinden geleni yapmaktadır. Örneğin Tacikistan, ülkedeki enerji üretiminin kapasitesini iki katına çıkarması öngörülen Rogun Hidroelektrik Santrali’nin inşa edilmesini önemsemektedir. Bir zamanlar bölgesel bir çatışma kaynağı olan Rogun Hidroelektrik Santrali, gelinen aşamada Duşanbe-Taşkent hattındaki ilişkilerin gelişmesine katkı sağlayan bir konu haline gelmiştir. Nitekim taraflar arasında 2022 yılının Haziran ayında meseleye ilişkin mutabakat sağlanmıştır. Buna göre, yaz aylarında Rogun HES’i vesilesiyle Tacikistan, Özbekistan’a elektrik ihracatı yapacaktır.[3]
Mevzubahis gelişmeler, enerji ticaretinde ve enerji santrallerinin inşasında işbirliğinin ön plana çıktığını göstermektedir. Orta Asya Bölgesel Yeşil Gündem Programı da bu boyuttaki işbirliği süreçlerinin daha da ilerleyeceğinin habercisidir.
Sonuç olarak Orta Asya Devlet Başkanları 4. İstişare Toplantısı, ortak tarihi geçmişe ve kültüre sahip olan bölge devletleri arasındaki entegrasyon süreçlerinin sağlıklı bir şekilde ilerlediğini gözler önüne sermiştir. Bu konuda Devlet Başkanları İstişare Toplantıları mekanizmasının verimli işlemesi belirleyici olmaktadır. Çünkü bu zirveler vesilesiyle bölgenin karşı karşıya olduğu birçok zorluğun diyalog yoluyla aşılabileceği anlaşılmıştır.
[1] “Главы стран ЦА подписали ряд документов по итогам саммита в Чолпон-Ате (список)”, The Asia Today, https://theasiatoday.org/news-ru/central-asia-ru/главы-стран-ца-подписали-ряд-документ/?lang=ru, (Erişim Tarihi: 21.07.2022).
[2] “О проекте Указа Президента Республики Казахстан «О подписании Договора между Республикой Казахстан, Кыргызской Республикой, Республикой Таджикистан, Туркменистаном и Республикой Узбекистан о дружбе, добрососедстве и сотрудничестве в целях развития Центральной Азии в XXI веке»”, Ministry of Foreign Affairs of Kazakhstan, https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa/documents/details/325796?lang=ru, (Erişim Tarihi: 21.07.2022).
[3] “Узбекистан намерен закупать энергию с Рогунской ГЭС в летний период”, Gazeta UZ, https://www.gazeta.uz/ru/2022/06/02/rogun/, (Erişim Tarihi: 21.07.2022).
