7 Haziran 2022 tarihinde Nur-Sultan’da Kazakistan’ın başkanlığında üçüncü “Orta Asya- Çin” Dışişleri Bakanları Toplantısı gerçekleşmiştir. Görüşmeye Kazakistan Dışişleri Bakanı Muhtar Tleuberdi, Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, Kırgızistan Dışişleri Bakanı Jeenbek Kulubaev, Özbekistan Dışişleri Bakan Vekili Vladimir Norov, Türkmenistan Dışişleri Bakanı Raşid Meredov ve Tacikistan Ulaştırma Bakanı Azim İbrahim katılmıştır. Taraflar bir sonraki “Orta Asya-Çin” Dışişleri Bakanları Toplantısı’nın Çin’de düzenlemesi konusunda anlaşmışlardır.
İlk defa Çin’in önerisiyle 2020 yılında gerçekleşen söz konusu toplantılar, Rusya ve ABD’nin bölgeye yönelik jeopolitik mücadelecinin bir parçası olarak gelişmektedir. Çin’in temel amacı Orta Asya’nın Çin-Avrupa ticareti arasında köprü olmasını sağlamak ve bunu engellemek isteyen ABD’ye set çekmektir.
8 Haziran 2022 tarihli toplantıda taraf ülkeler, 2020 ve 2021 yıllarında gerçekleşen toplantılarda alınan bazı kararları teyit etmiş ve üzerine yenilerini eklemişlerdir.
2020 Yılındaki “Orta Asya-Çin” Toplantısı
17 Temmuz 2020 tarihinde video konferans şeklinde düzenlenen ilk “Orta Asya-Çin” Dışişleri Bakanları Toplantısı’nda taraflar, salgınla mücadelede işbirliği, ekonomik iyileşme, bölgesel güvenliğin korunması ve uluslararası işbirliğinin güçlendirilmesi konularında görüş alışverişinde bulunduktan sonra şunları beyan etmişlerdir:
- Taraflar, Çin ve Orta Asya devletlerinin kalkınması, istikrarı ve refahını ve ortak çıkarlarını savunurlar. Taraflar, Çin ile Orta Asya’nın beş devleti arasında kurulan stratejik ortaklığı takdir etmekte ve bölgede barış, istikrar ve refahın korunması çıkarları doğrultusunda bunu daha da geliştirmeye kararlıdırlar.
- Taraflar, Covid-19 salgınına karşı mücadelede Çin ile Orta Asya devletleri arasında verimli işbirliği yaparlar.
- Taraflar, Kuşak ve Yol Projesi’ni Orta Asya ülkelerinin ulusal kalkınma stratejileriyle uyumlaştırılmasını öngörür. Bunu teşvik edecek ortaklıklar oluşturacak, çok yönlü işbirliğini derinleştirecektir. Yatırım verimliliğini ve ekonomik kalkınmasını sağlayacak büyük ortak projelerin başarılı bir şekilde uygulanmasını ortaklaşa sağlayacaktır.
- Çin, iş ve teknik personelin rahat hareketi için ve Orta Asya devletleriyle kesintisiz ulaşımı için bir “ekspres koridor” ve “yeşil koridor” inşa etmeye hazırdır.
- Devletler, kapsamlı ve çok işlevli ulaşım sisteminin oluşturulmasını destekleyecektir. Karayolu ve demiryolu hatları dahil olmak üzere entegre ve çok yönlü iletişimin geliştirilmesini teşvik edecektir. Orta Asya’nın stratejik ve ekonomik bir ulaşım ve transit potansiyelinin güçlendirilmesine katkıda bulunacaktır. Avrupa ve Asya arasındaki koridorun yaratılmasını sağlamayı hedefleyecektir.
- Çin, Orta Asya ortaklarını tarımsal üretkenliği artırma ve ürünlerin katma değerini artırma konusunda desteklemeye hazırdır. Orta Asya ülkelerinden Çin pazarına yüksek kaliteli, çevre dostu ve organik tarım ürünleri arzının genişletilmesini memnuniyetle karşılar ve destekler.
- Taraflar, terörizmi, aşırıcılığı ve ayrılıkçılığı tüm tezahürlerini kınamaktadır. Bölgede güvenlik ve istikrara yönelik “üç kötü güç”ten kaynaklanan ciddi bir tehdit olduğunu bir kez daha belirtmektedir. Güvenlik alanında ortak, kapsamlı işbirliğini derinleştirmeyi öngörmektedir.
- Taraflar, Afganistan’daki barış sürecini güçlü bir şekilde desteklemekte ve Afganlar arası diyaloğun teşvik edilmesinde, bu ülkede barış ve istikrarın tesis edilmesinde, ulusal ekonominin restore edilmesinde ve Afganistan’ın bölgesel entegrasyon süreçlerine daha fazla dahil edilmesinde yapıcı bir rol oynamaya hazırdır.
- Taraflar, Çin ve Orta Asya devletlerinin uluslararası ve bölgesel gündemdeki bir dizi güncel meselede örtüşen veya yakın konumlara sahip olduğunu vurgulamaktadır.
- Taraflar, yeni koşullarda karşılıklı yarar sağlayan işbirliğini teşvik etmek ve ortak çıkarların savunulmasında küresel zorluklara ortaklaşa karşı koymak için “Orta Asya- Çin” Dışişleri Bakanları arasında bir toplantı formatı oluşturmaya karar verdiler.
2021 Yılındaki “Orta Asya-Çin” Toplantısı
İkinci toplantı, 12 Mayıs 2021 tarihinde Çin’in inisiyatifiyle Xi’an kentinde düzenlenmiştir. Katılımcı devletler arasında ulaşım, ticaret, bölgesel güvenlik ve ortak tehditlere karşı işbirliği gibi konular ele alınmıştır.
Taraflar arasındaki “kardeş şehir” ilişkilerini güçlendirmek, ulaşım ve bağlantıları artırmak, Orta Asya ülkelerinin transit taşımacılıktaki potansiyelini tam olarak ortaya çıkarmak, malların sınır ötesi hareket süreçlerini kolaylaştırmak için bir “yeşil koridor” oluşturmak, kontrol noktalarının kapasitesini artırmak, uluslararası demiryolu ulaşımını desteklemek, bölgesel üretim ve tedarik zincirlerinin istikrarını sağlamak gibi konularda mutabakata varılmıştır.
Toplantı sonucunda imza edilen belgeler şunlardır:
- “Orta Asya-Çin” Dışişleri Bakanları Toplantı Formatının Kurulmasına Dair Memorandum;
- COVID-19 ile Mücadelede İşbirliğine İlişkin Ortak Açıklama;
- Afganistan’a İlişkin Ortak Açıklama;
- Bölgeler Arası İşbirliğinin Daha da Derinleştirilmesine İlişkin Ortak Açıklama.[1]
2022 Toplantısı ve Ülkelerin Yaklaşımları
Nur-Sultan’da düzenlenen söz konusu toplantıda her ne kadar dönem başkanlığını Kazakistan üstlenip ev sahipliğini Kazakistan Dışişleri Balanı Muhtar Tleuberdi yaptı.
Toplantının ardından açıklama yapan Yi, toplantıda alınan en önemli sonuç, devlet başkanları toplantısının Çin-Orta Asya Zirvesi formatında yapılması kararı olduğunu açıklamıştır.
“Yeni anlaşmalarımız var” açıklamasında bulunan Wang Yi, Çin’in Orta Asya ülkeleriyle Kuşak Yol Projesi çerçevesinde işbirliğini sürdürmeyi, genişletmeyi ve uygun bir finansal mekanizma oluşturma olasılığını değerlendirmeyi ve ulusal para birimlerinin kullanımını daha da genişletmeyi planladığını da sözlerine eklemiştir. Çinli Bakan, ülkelerin işbirliğini derinleştirmeyi, Çin-Avrupa rotasının güvenli ve istikrarlı işleyişini sağlamayı, gümrük prosedürlerinin basitleştirilmesini teşvik etmeyi, kargo taşımacılığı için yeşil koridorları optimize etmeyi, uçuşların restorasyonunu hızlandırmayı, üretim zincirlerinin bütünlüğünü ve sürekliliğini sağlamayı amaçladıklarını kaydetmiştir.
Çinli Bakan’a göre taraflar, salgına karşı mücadelede güçlerini birleştirmeye, aşı ve ilaç geliştirmede işbirliğini yoğunlaştırmaya, “Çin-Orta Asya Sağlık Endüstrisi Birliği”ni kurmaya ve Orta Asya’da geleneksel tıp merkezleri açmaya devam edeceklerdir. Çin Dışişleri Bakanı ayrıca eğitim, bilim, teknoloji, sanat, spor, turizm alanlarında işbirliğini derinleştireceklerini, iklim değişikliğine ortaklaşa yanıt vereceklerini, çevre koruma için deneyim ve teknolojileri paylaşacaklarını da sözlerine eklemiştir.
Wang Yi’nin açıklamasına göre genel olarak toplantıda dört nihâi belge kabul edilmiştir:
- Çin-Orta Asya Dışişleri Bakanlarının Toplantıyı Özetleyen ve Özel Teklifleri Gözden Geçiren Ortak Açıklama;
- Çin-Orta Asya Devlet Başkanları Zirvesi Sonucuyla İlgili Yol Haritası;
- Çin ile Orta Asya Devletleri Arasındaki Karşılıklı Bağlantıları Derinleştirme Girişimi;
- Dijital Veri Güvenliği İşbirliği Girişimi ve Barışçıl, Güvenli ve Açık Bir Siber Uzayın Oluşturulması. [2]
Alınan söz konusu dört karar daha çok işbirliği sürecinin nasıl işleyeceğine dair teknik maddeleri içeriyor olsa da daha çok jeopolitik konuları kapsadığını göstermektedir. Bu hem Çinli Bakan’ın hem de Orta Asya ülkelerinin toplantıyla ilgili yaptıkları açıklamalardan görülmektedir. Bu toplantıyı ve sonuçlarını sadece Çin değil, aynı zamanda bölge ülkeleri de olumlu görmektedir.
Toplantıyla ilgili açıklama yapan Kazakistan Dışişleri Bakanı Muhtar Tileuberdi, söz konusu girişimin Pekin tarafından 2020 yılında önerildiğini, bu formatın en etkili ve umut verici yöntemlerden biri olduğunu söylemiştir. Tleuberdi, “Bugünkü toplantı çok verimli ve etkileyici geçti. Görüş alışverişinden memnunuz.” değerlendirmesini yapmıştır.[3]
Tleuberdi sözlerine devam ederken, “Kazakistan kapsamlı işbirliğini güçlendirme konusundaki ilgisini bir kez daha teyit etti ve toplantıya katılan ülkelerin devlet başkanları tarafından dile getirilen girişimlerin uygulanmasına yönelik Yol Haritası’nın kabul edilmesi ileriye doğru atılan önemli bir adım oldu. Bu belge, güvenlik, ulaşım ve lojistik, enerji, endüstriyel modernizasyon, iklim değişikliği ile mücadele, yeşil ekonomi, bilişim endüstrisi, sağlık, eğitim, kültür, turizm ve diğer önemli alanlar gibi stratejik alanları kapsamaktadır.” açıklamasında bulundu.[4]
Özbekistan Dışişleri Bakanlığı sitesinde de toplantıyla ilgili bir açıklama yayımlamıştır. Resmî açıklama şu şekildedir:
“Taraflar, güncel konularını tartıştı ve inisiyatifleri uygulama yollarını kapsamlı bir şekilde ele aldı. Bakanlar, siyasi diyalog, sürdürülebilir kalkınma, ticaret ve ekonomi, yatırım, mali, bilimsel ve teknik, ulaştırma ve iletişim, su ve enerji, bilgi teknolojisi, çevre alanlarında ilişkileri daha da genişletmek için karşılıklı yarar sağlayan işbirliğini sürdürme isteklerini yinelediler… Orta Asya ve Çin devletlerinin potansiyellerini bölgede bir güvenlik alanı oluşturmak için kullanmanın önemi, karşılıklı yarar sağlayan, sürdürülebilir ve kapsayıcı bir ortaklık olduğuna dikkat çekildi… Toplantıya katılanlar, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev’in Orta ve Güney Asya’nın birbirine bağlılığına ilişkin BM Genel Kurulu’nun bir kararını geliştirme ve kabul etme girişimini desteklediler… Uluslararası toplumla işbirliği de dahil olmak üzere Afganistan’ın barışçıl bir şekilde yeniden inşasının teşvik edilmesi konusunda görüş alışverişinde bulunuldu.İnsani krizin mümkün olan en kısa sürede aşılması ve Afganistan’ın sosyo-ekonomik altyapısının, Afgan toplumunda sivil barış ve uyumun sağlanmasını teşvik etmek için dünya ekonomik ilişkilerine katılımının yeniden sağlanması konusunda ortak bir ilgi dile getirildi… Özbekistan Dışişleri Bakanı, Özbekistan Cumhurbaşkanı’nın, kesintisiz taşımacılık sağlamayı amaçlayan, Orta Asya ve Çin Ülkeleri Koordinasyon Konseyi’nin ulaşım bağlantılılarının geliştirilmesi ve bölgeler arası lojistik ağların geliştirilmesinin yanı sıra ulaşım altyapısı projelerinin pratik uygulaması gibi konusundaki girişimini desteklemeye çağırdı.”[5]
Nur-Sultan’daki toplantıyla ilgili Türkmenistan Dışişleri Bakanı Meredov, katılımcılara hitaben yaptığı konuşmasında, devlet başkanları arasında varılan anlaşmalar doğrultusunda Orta Asya ülkeleri ile Çin arasındaki stratejik ortaklığı güçlendirmeyi amaçlayan siyasi ve diplomatik diyaloğun verimli seyrine dikkat çekti. Bu bağlamda Meredov, Orta Asya-Çin hattı boyunca enerji, ulaştırma ve iletişim işbirliği beklentilerine özel bir vurgu yaparak Türkmenistan’ın bölge üzerinden Çin’e doğal gaz arzını sürekli olarak artırmaya hazır olduğunu kaydetti. Ulaştırma alanında işbirliği açısından Meredov, Çin’den batıya Orta Asya toprakları üzerinden çok yönlü taşımacılık bağlantıları kurmanın geçerliliğine ve gerçek olasılığına dikkat çekerek bu durumda Türkmenistan’ın Hazar Denizi’ndeki liman altyapısının imkanlarını kullanmasının en makul yol olarak görüldüğünü belirtti.[6]
Kırgızistan Dışişleri Bakanı Kulubaev ise yaptığı konuşmada, “Orta Asya-Çin” formatının faaliyetlerinin, siyasi diyaloğun güçlendirilmesi ve teşvik edilmesi yararına yetkili bir bölgesel platform olma yolunda umut verici bir yolda başarılı bir şekilde karşılıklı çıkarlar ve ekonomilerin birbirine bağlılığının derinleştirilmesi gerekliliğini vurgulamıştır.
Bu çok taraflı formatın Orta Asya devletleri ile Çin arasındaki ikili ilişkilerin gelişimini teşvik ettiğini belirten Kulubaev, Kırgız-Çin stratejik ortaklık ilişkilerinin üst düzeyde olduğunu vurguladı ve mevcut öncelikli etkileşim alanlarını ve ortak ikili projelerini sürdürülebilir kalkınmasına katkıda bulunacağını belirtti. Özellikle, bölgedeki ulaşım ve iletişim altyapısının kurulmasının uygunluğuna dayanarak Kırgız tarafı, Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu inşaatı projesini aktif olarak teşvik etme ihtiyacını vurgulamıştır. Kırgız Bakan ayrıca, sosyal açıdan önemli ürünler de dahil olmak üzere transit kargo taşımacılığı için “yeşil koridorların” verimliliğini artırmak doğrultusunda çalışmanın uygun olduğunu kaydetti.
Kulubaev, yabancı yatırımcıların çıkarlarının korunması açısından elverişli bir iş ortamının yaratılmasının Kırgız Cumhuriyeti liderliğinin önceliklerinden biri olduğuna dikkat çekmiştir. Bu amaçla Kırgız tarafı, yatırım ortamını iyileştirmek ve ülkedeki yabancı yatırımın güvenliğini sağlamak için aktif olarak çalıştığını belirtti. Kırgız Bakan, bu doğrultuda Çin ve bölge ülkelerinden yatırımcılara büyük projelere katılmaları ve Kırgızistan ekonomisine aktif olarak yatırım yapmaları çağrısında bulundu. Kırgız tarafı ayrıca hidroelektrik kompleksinde karşılıklı yarar sağlayan yatırım işbirliğini önerdi.[7]
Görüldüğü üzere, bölge ülkeleri Çin ile Avrupa arasında ulaşım/transit köprüsü olmak isterken, Çin’i hem ülkelerine yatırım yapmaya davet etmekte hem Çin’le stratejik ortak olduklarını ve bu alandaki ilişkilerini daha üst seviyeye çıkartmak istediklerini dile getirmekte hem de Çin’le işbirliğinin bölgenin istikrar kaynaklarından biri olduğunu vurgulamaktadırlar.
İkili Görüşmeler
Toplantısının oturum aralarında Wang Yi, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan’dan mevkidaşlarıyla bir araya gelmiştir. Çinli Bakan, Dışişleri Bakanı Raşid Meredov’la yaptığı görüşmesinde, enerjinin Çin’in Türkmenistan’la stratejik işbirliğinin önemli bir parçası olduğunu, uluslararası ortamın değişimlerinden bağımsız olarak Çin’in iki taraf arasındaki enerji işbirliğini genişletme niyetinin her zaman devam ettiğini açıklamıştır.
Meredov ise, iki ülkeyi “yakın stratejik ortaklar” olarak nitelendirerek çeşitli alanlarda işbirliğini güçlendirmeyi ve daha üst seviyeye çıkarmayı hedeflediklerini açıklarken, Kuşak-Yol Projesi için ortak yatırımları artırmayı ve ulaşım hatlarındaki bağlantıları sağlamak için platform oluşturma konusunda anlaştıklarını söylemiştir. Türkmenistan’ın ekonomik kalkınmasına yardımcı olmak için hidrokarbon dışındaki alanlarda işbirliğini derinleştirme sözü verilmiştir.
Özbekistan ve Çin Dışişleri Bakanları arasında yapılan görüşmenin ardından taraflar kara ve demir yolları üzerinden yapılacak taşımacılık ve ulaşım hatları arasındaki ağların birbirine bağlanması konusunda anlaştıklarını açıklamışlardır. Wang, Özbek mallarının Çin pazarına girmelerini memnuniyetle karşıladığını ve daha fazla Çinli şirketin Orta Asya ülkesinde faaliyet göstermesini teşvik ettiğini kaydetti. Çinli Bakan ayrıca, iki tarafın geleneksel enerji işbirliğini güçlendirmesi ve Çin-Orta Asya doğal gaz boru hattının güvenli ve istikrarlı çalışmasını ortaklaşa sağlamaları ve aynı zamanda sivil nükleer, güneş ve rüzgar gibi alanlarda yeni enerji işbirliğini genişletmesi gerektiğini vurgulamıştır. Norov, Özbekistan’ın Çin’le dostluğuna büyük kıymet verdiğini ve “Tek Çin” ilkesine bağlı kalmaya devam edeceğini belirtmiştir. Ayrıca “Kuşak Yol Projesi”nin ortak inşasını güçlendirmeye ve ticaret yatırımı, enerji üretim kapasitesi, yeşil tarım gibi alanlarda karşılıklı yarar sağlayan ve kazan-kazan işbirliğini teşvik etme çağırısında bulunmuşlardır. Norov, Çin’in bölgedeki yapıcı işbirliğine değer verdiğini ve Orta Asya’nın kalkınması ve yeniden canlanmasının Çin’le yakından ilişkili olduğunu söylemiştir.[8]
Toplantıda Tacikistan’ı ülkenin Ulaştırma Bakanı Azim İbrahim temsil etmiştir. Çinli mevkidaşıyla görüşme yapan Aziz İbrahim, Çin’i Tacikistan’ın “büyük, dostane komşusu” olarak nitelendirmiştir. Ayrıca iki devlet başkanı arasındaki karşılıklı güvene ve kapsamlı stratejik ortaklığa dikkat çekmiş, bu bağlamda Çin’in Tacikistan’ın ticaret ve yatırımı için en önemli ortağı haline geldiğini söylemiştir. Tacikistan, “Kuşak Yol Projesi” girişimine aktif olarak katılmaya ve Çin’le çok yönlü işbirliğini derinleştirmeye hazır olduğunu belirterek, ülkesinin Tacikistan’da iş yapan Çinli şirketlere kolaylık sağlayacağına söz vermiştir. Taraflar, güvenlik ve terörle mücadelede kolluk kuvvetlerinde işbirliğini derinleştirme sözü vermiştir. Azim İbrahim, Tacikistan’ın “üç kötülük (terörizm, aşırıcılık ve ayrılıkçılık)” ile mücadelede Çin’le beraber hareket edeceğini söylemiştir.[9]
Wang Yi, Kırgız Bakan Kulubaev ile yaptığı görüşmesinde Çin’in Kırgızistan’la ikili ilişkileri daha da geliştireceğini, iki ülkenin ekonomik olarak birbirini tamamlayan ve Kırgızistan’ın en güvenilir uzun vadeli stratejik ortaklar olduğunu kaydetmiştir. Kulubaev, Kırgızistan ile Çin arasındaki dostane ilişkilerin sürdürülmesinin Kırgızistan’ın dış politikasının bir önceliği olduğunu, altyapı, liman taşımacılığı, sağlık gibi alanlarda daha fazla ikili işbirliği görmeyi umduğunu ve Kırgızistan’ın “Tayvan’ın bağımsızlığına” karşı olduğunu ve Çin’in Sincan Uygur Özerk Bölgesi ve Hong Kong ile ilgili konulardaki meşru duruşunu kesin olarak desteklediğini söylemiştir.[10]
Wang Yi, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasın Cömert Tokayev tarafından da kabul edilmiştir. Görüşmede, Kazak-Çin uzun vadeli kapsamlı stratejik ortaklığının gelişimi için uluslararası ve bölgesel kuruluşlar çerçevesinde işbirliği ele alınmıştır. 30 yılı aşkın süredir elde edilen stratejik ortaklık düzeyine yüksek bir değer biçen Tokayev, Kazakistan ve Çin arasındaki kapsamlı işbirliğini derinleştirmeye yönelik ilginin devam ettiğini vurgulamıştır. Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’in 2022 sonbaharında yapılması planlanan Kazakistan ziyaretinin ikili ilişkilere yeni ve güçlü bir ivme kazandıracağın dile getiren Tokayev, en üst düzeyde yapılacak görüşmelerin stratejik ortaklık tarihinde yeni bir parlak sayfa açacağını ifade etmiştir. Bunun yanı sıra “BRICS Plus”a katılma davetinden dolayı Çin’e minnettarlığını dile getiren Tokayev, Kazakistan’ın Şi Cinping’in küresel güvenlik ve kalkınma alanında ortaya koyduğu girişimleri desteklediğini, bu adımların küresel güvenliğin ihtiyaç duyduğu güvenlik eksikliğinin giderilmesine katkıda bulunacağını vurgulamıştır.[11]
İkili görüşmelerde de Orta Asya ülkeleri Çin’le işbirliği konusunda çok istekli görünmüşlerdir. Bölge ülkeleri Çin’le daha çok yatırım, ulaşım ve ticaret konularında işbirliği yapmanın yollarını aramakta ve bu ilişkilerin bölge istikrarına hizmet edeceğine inandıklarını dile getirmişlerdir. Her ülke, Çin’in stratejik ortak olarak nitelendirmiş ve bu ortaklığın daha üst seviyeye çıkarılması gerektiğini dile getirmişlerdir.
Bölge ülkelerinin ve çok taraflı görüşmelerdeki açıklamalarından hem de ikili görüşmelerinden de görüldüğü gibi Çin’le ilgili ve Çin’in Kuşak Yol Projesiyle ilgili özdeş çıkarlara sahiptir.
Çin’den “Jeopolitik Rekabet” Uyarısı
Wang Yi, Kazakistan ziyareti sırasında Tokayev’le görüşmesinin ardından bölgeyle ilgili jeopolitik öngörüsüyle ilgili bir değerlendirme yazısı yayımlamıştır.[12] Söz konusu bildiride Wang Yi, “Dış güçlerin bölge ülkelerinin iç işlerine karışmasına ve onları zorlama girişimlerine karşı dikkatli olunmalıdır… Çin, Orta Asya ülkelerinin dış müdahaleye kararlı bir şekilde direnmesini, koordinasyonu güçlendirmesini, iyi niyetle işbirliğini sürdürmesini ve bölgesel barış ve istikrarı sürdürmesini umuyor… Pekin, Orta Asya’da hiçbir zaman jeopolitik çıkarlar peşinde koşmamıştır ve dış güçlerin bölgede huzursuzluk yaratmasına asla izin vermemiştir.” açıklamasında bulunmuştur.[13] Bu sözler, Çin’in son dönemlerde ABD’nin tekrar Orta Asya’ya yönelik artan ilgisine karşı endişe duyduğunu göstermektedir.
ABD’nin 2000’li yıllarda Orta Asya’ya yönelik jeopolitik hedeflerini yeniden gündeme getirmiş olmasının Çin’i rahatsız ettiği görülmektedir. ABD, bölge ülkelerinde askeri olarak ciddi bir varlık göstermek istemektedir. Diğer taraftan Çin, Rusya’nın Orta Asya’daki askeri varlığını kabul etmekte ve bu anlamda onun askeri nüfuz alanına girmek istememektedir. Ticaret, yatırım ve ulaşım konularında ise Rusya’ya “uzlaşılmış bir rekabet” söz konusudur. Fakat ABD ise hem ticaret, ekonomi ve ulaşım konularında hem de askeri ve asker-teknik konularda hem Rusya’ya hem de Çin’e meydan okumakta ve onların önüne geçmenin yollarını aramaktadır.
[1]“В г.Сиань Китайской Народной Республики с участием Министра иностранных дел Кыргызской Республики Руслана Казакбаева состоялась Вторая встреча министр”, mfa.gov.kg, https://mfa.gov.kg/ru/osnovnoe-menyu/press-sluzhba/novosti/v-gsian-kitayskoy-narodnoy-respubliki-s-uchastiem-ministra-inostrannyh-del-kyrgyzskoy-respubliki-ruslana-kazakbaeva-sostoyalas-vtoraya-vstrecha-ministrov-inostrannyh-del-v-formate-centralnaya-aziya-kitay, (Erişim Tarihi 20.06.2022).
[2]“Китай будет расширять с Казахстаном расчеты в нацвалютах”, Zakon, https://www.zakon.kz/6016562-budem-rasshiriat-s-kazakhstanom-raschety-v-natsvaliutakh-ministr-knr-van-i.html, (Erişim Tarihi 09.06.2022).
[3] “Инициативы по сотрудничеству Центральной Азии и Китая одобрили в Нур-Султане”, Kazinform, https://lenta.inform.kz/ru/iniciativy-po-sotrudnichestvu-central-noy-azii-i-kitaya-odobrili-v-nur-sultane_a3942103, (Erişim Tarihi: 21.06.2022).
[4] Айнагуль Елеубаева, “Центральная Азия – Китай: итоги совещания министров иностранных дел, Zakon, https://kapital.kz/gosudarstvo/106173/tsentral-naya-aziya-kitay-itogi-soveshchaniya-ministrov-inostrannykh-del.html, (Erişim Tarihi 09.06.2022).
[5] “Третья встреча министров иностранных дел в формате «Центральная Азия – Китай»”, mfa.uz, https://mfa.uz/ru/press/news/2022/tretya-vstrecha-ministrov-inostrannyh-del-v-formate-centralnaya-aziya-kitay—31619, (Erişim Tarihi 08.06.2022).
[6]“В Нур-Султане завершилось третье совещание Министров иностранных дел формата «Центральная Азия – Китай»”, Turkmensitan, https://turkmenistan.gov.tm/ru/post/63911/v-nur-sultane-zavershilos-trete-soveshchanie-ministrov-inostrannyh-del-formata-centralnaya-aziya-kitaj, (Erişim Tarihi 09.06.2022).
[7] “В Нур-Султане прошла очередная встреча глав МИД формата «Центральная Азия – Китай”, Kabar, https://kabar.kg/news/v-nur-sultane-proshla-ocherednaia-vstrecha-glav-mid-formata-tcentral-naia-aziia-kitai/, (Erişim Tarihi 09.06.2022).
[8] “Выступление и.о.министра иностранных дел Республики Узбекистан Владимира Норова на третьей встрече министров иностранных дел в формате «Центральная Аз”, mfa.uz, https://mfa.uz/ru/press/news/2022/vystuplenie-ioministra-inostrannyh-del-respubliki-uzbekistan-vladimira-norova-na-tretey-vstreche-ministrov-inostrannyh-del-v-formate-centralnaya-aziya-kitay—31624, (Erişim Tarihi: 21.06.2022).
[9] “China, Tajikistan vow to increase trade, boost new energy cooperation”, CGTN, https://news.cgtn.com/news/2022-06-09/China-Tajikistan-vow-to-increase-trade-boost-new-energy-cooperation-1aIuMUgqw1i/index.html, (Erişim Tarihi 09.06.2022).
[10] “Wang Yi meets with Central Asian counterparts, vows to boost ties”, CGTN, https://news.cgtn.com/news/2022-06-08/Wang-Yi-meets-with-Central-Asian-counterparts-vows-to-boost-ties-1aGYuqimnRu/index.html, (Erişim Tarihi 09.06.2022).
[11] “Казахстан заинтересован в углублении комплексного взаимодействия с Китаем”, Zakon, https://kapital.kz/gosudarstvo/106150/kazakhstan-zainteresovan-v-uglublenii-kompleksnogo-vzaimodeystviya-s-kitayem.html, (Erişim Tarihi 09.06.2022).
[12] “Kazakh President Kassym-Jomart Tokayev Meets with Wang Yi”, fmprc.gov.cn, https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/wjdt_665385/wshd_665389/202206/t20220608_10700214.html, (Erişim Tarihi 09.06.2022).
[13] Aynı yer.
