Sovyetler Birliği döneminde birliği oluşturan Orta Asya ülkelerinin sınırları yapay bir şekilde çizilmiştir. Bu durum, 1991 yılı sonrasında bağımsızlığını kazanan devletlerin arasında farklı çatışmalar yaşanmasına yol açan sınır belirsizliklerine sebebiyet vermiştir. Literatürde ekslav ve enklavlar sorunu olarak bilinen mesele de bu dönemden miras kalmıştır. Buna rağmen çoğu problem, bölge ülkeleri arasındaki müzakerelerle çözülmüştür. Ancak Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan topraklarında yer alan Fregana Vadisi, sınır çatışmalarının yaşandığı bölge olmaya devam etmektedir.
Söz konusu durum, altısı Kırgızistan’da (dört Özbek ve iki Tacik enklavı) ve ikisi Özbekistan’da (bir Kırgız ve bir Tacik enklavı) bulunan sekiz enklav bölgesinin varlığı nedeniyle daha da ağırlaşmıştır.[1] Ayrıca Fergana bölgesinin verimli toprakları, tarım ülkeleri olan Orta Asya devletleri için büyük önem taşımaktadır. Dolayısıyla kimse taviz vermek istememektedir.
Özbekistan hem Kırgızistan hem de Tacikistan’la olan sınır sorunlarını müzakere yoluyla çözmüştür. Ancak Kırgızistan ile Tacikstan arasındaki sınır ihtilafı, zaman zaman kanlı çatışmalara giden olaylara sebebiyet vermektedir. Bilindiği üzere Fergana Vadisi, bu bölgedeki en kalabalık yerleşim yeridir. Vadideki toplum, düşük yaşam standardına sahiptir. Vadi sakinleri, ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Fakat su kaynakları yetersizdir.[2] Bu da çatışma riskini arttırmaktadır.
Kırgızistan ile Tacikistan arasında dönem dönem gerginlikler yaşanmaktadır. Sadece 2020 yılında 7 silahlı çatışma kaydedilmiştir.[3] Bu silahlı çatışmaların en büyük ölçeklisi 2021 yılının Nisan ayında yaşanmış ve can ve mal kaybına yol açmıştır. Halihazırda bölgedeki huzursuzluk devam etmektedir. Söz konusu silahlı çatışmada, 154 Kırgız vatandaşı yaralanmış, ikisi çocuk 36 kişi de ölmüş, Tacikistan makamları ise 19 ölü ve 87 yaralılarının olduğunu duyurmuştur. [4]
Benzer bir şekilde 2021 yılının Aralık ve 2022 senesinin Ocak aylarında iki tarafın da yaralılarının bulunduğu çatışmalar yaşanmıştır. Ayrıca 12 Nisan 2022 tarihinde de silahlı çatışma gerçekleşmiştir. Buna rağmen taraf devletler, çatışmaların kapsamlı bir savaşa varmasını istememektedir. Bu yüzden de her çatışmanın ardından iki tarafın da temsilcileri bir araya gelerek ateşkesi sağlamıştır; fakat ateşkes girişimleri, orta ve uzun vadede kalıcı barışla neticelenecek anlaşmaya yol açacak bir sonuç getirmemiştir.
Son olarak 12 Nisan 2022 tarihinde Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman, Kırgızistan’la sınır komşusu olan İsfara şehrini ziyaret etmiştir. Bu ziyaret esnasında yerel halkla bir araya gelen Rahman, Kırgızistan’la sınır anlaşmazlıklarına değinerek komşularla barış içinde yaşamak gerektiğine vurgu yapmış ve bölge halkına “duygulara-hırslara kapılmama” çağrısında bulunmuştur. Rahman, sınırın belirlenmesinin önemli bir konu olduğunu belirtirken; diplomasinin önemine dikkat çekmiştir. Bu kapsamda Rahman, 2022 yılından beri hükümetler arası komisyon heyetleri ve çalışma grupları arasında 170’ten fazla toplantı yapıldığını ve iki devlet arasındaki 987 km’lik sınırın 663 km’sinin; yani sınırın %68’inin kararlaştırıldığını söylemiştir. Bununla birlikte Rahman, sürecin zaman isteyen karmaşık bir mesele olduğunu da dile getirerek şunları söylemiştir: [5]
“İsfara sakinlerine komşularıyla karşılıklı anlayış ve iyi komşuluk ortamında yaşamaları ve çalışmaları gerektiğini, onlarla iletişim kurmaları ve dostça işbirliği yapmaları, hoşgörülü olmaları ve duygulara teslim olmamaları gerektiğini bir kez daha hatırlatıyorum.”
Diğer yandan görev süresinin sonuna kadar Tacikistan’la olan sınır sorununu çözeceğini dile getiren Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov ise şu açıklamada bulunmuştur:[6]
“Tartışmalı sınırın 600 km sorunu çözüldü, yaklaşık 300 km kaldı. Sorun yavaş yavaş çözülüyor. Yavaş tempo sadece bizden değil; her iki taraftan da kaynaklanıyor. 30 yıldır çözülmeyen sınır sorunu bir ayda çözülmeyecek. Tartışmalı alanlar var. Her iki taraf da tartışmalı noktaları çözene kadar bir duvar inşası söz konusu değil. Konuyu anlamayanlar, duvar inşasının daha iyi çözüm olacağını söylüyorlar. Tartışmalı noktalar çözülür çözülmez, her iki taraf da duvar inşa etmeye başlayacak. Sınır noktaları açık olacak. Ticaret başlayacak. Tacikistan’la ilişkiler, şu anki Özbekistan’la ilişkilerimiz gibi olacak.”
Bahse konu olan sınır sorunu, sadece iki ülke arasındaki bir mesele olmayıp; aynı zamanda bölgesel güvenlik, su sorunu ve uyuşturucu kaçakçılığı gibi bileşenleri içeren Rusya, Çin, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği (AB) gibi dış aktörlerin de dahil olduğu karmaşık bir meseledir. Adı geçen aktörler içerisinden sorunun kaynağı olması hasebiyle Rusya ön plana çıkmaktadır. Nitekim Azerbaycan, Ermenistan, Moldova, Gürcistan ve Ukrayna örneklerinde de olduğu gibi Rusya, kendi müdahalesi ve egemenliği için bir alan açmak bakımından yapay olarak sınır ihtilafları ortaya çıkarmıştır. Bu yüzden de Moskova, zikredilen meselelerin müzakerelerle çözümünden yana değildir.
Dış etkenlerin yanı sıra iki ülkenin yönetiminin de taviz vermek istememesi, sorunun çözümünü zorlaştırmaktadır. Buna rağmen tarafların diyaloğun önemine dikkat çeken ve çözüm iradesini yansıtan açıklamaları oldukça önemlidir. Zira her iki taraf da savaş değil; barış istediğini net bir şekilde gözler önüne sermektedir.
[1] Ermek Baisalov, “Territorial Disputes in Central Asia on the Threshold of the 30th Anniversary of Independence”, Cabar Asia, https://cabar.asia/ru/territorialnye-spory-v-tsentralnoj-azii-na-poroge-30-letiya-nezavisimosti, (Erişim Tarihi: 21.04.2022).
[2] Aynı yer.
[3] Temur Umarov, “Konflikt bez posrednikov. Kto viyıgral ot voynı na granitse Kirgizii i Tadjikistana”,Carnegie Moscow, https://carnegie.ru/commentary/84454, (Erişim Tarihi: 21.04.2022).
[4] “Konflikt na tacikisko-kırgızskoy granitse: odin pogibşiy, 17 ranenıh”, Radio Ozodi, https://rus.ozodi.org/a/31674519.html, (Erişim Tarihi: 25.04.2022).
[5] “Emomali Rahmon prizval jiteley İsfarı mirno jit s sosedyami i ‘ne poddavatsya emotsiyam’”, Radio Ozodi, https://rus.ozodi.org/a/31807154.html, (Erişim Tarihi: 27.04.2022).
[6] “Kırgızstanu s Tacikistanom ostalos reşit spornıye uçastki, okolo 300 km – Sadır Caparov”, Kabar, https://kabar.kg/news/kyrgyzstanu-s-tadzhikistanom-ostalos-reshit-spornye-uchastki-okolo-300-km-sadyr-zhaparov/, (Erişim Tarihi:25.04.2022).
