16 Eylül 2022 tarihinde Kırgızistan ile Tacikistan arasındaki sınırda silahlı çatışmaların yeniden başladığı görülmüştür. Bu da bölgedeki sınır problemlerinin çözülmesine yönelik ihtiyacı bir kez daha gözler önüne sermiştir. Esasen Orta Asya devletleri arasındaki sınır anlaşmazlıkları, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği/Sovyetler Birliği (SSCB) döneminde ortaya çıkmaya başlamıştır.
Söz konusu tartışmaların temel nedeni, çizilen sınırların bölgenin doğal yapısını ihlal etmesidir. Sovyet döneminde çizilen sınırlar, dönemin şartlarına ve konjonktürüne göre belirlenmiştir. Bu durum ise Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra birtakım ihtilafların yaşanmasına neden olmuştur. Orta Asya cumhuriyetlerinin kurulması ve kendi aralarındaki sınırların oluşturulması, 1924-1936 yılları arasında dönemin Sovyetler Birliği yönetiminin himayesi altında uygulanan “Orta Asya’da Ulus-Devlet Sınırlarının Belirlenmesi” çalışmsının ürünüdür.
Halihazırda bütün Orta Asya devletleri sınır ihtilaflarına tanıklık etmektedir. Bölge ülkeleri arasında hudutların belirlenmesine ilişkin anlaşmalar imzalanmasına rağmen sınırların çizilme süreci henüz tamamlanamamıştır. Ancak uzun ve yoğun süren müzakereler sonucunda Kazakistan-Türkmenistan,[1] Kazakistan-Kırgızistan,[2] Özbekistan-Kırgızistan[3] ve Özbekistan-Tacikistan[4] sınırlarındaki anlaşmazlıklar çözülmüştür. En zor durum ise zaman zaman silahlara başvurulması ve ölümcül sonuçlar doğuran çatışmaların yaşanmasıdır. Bu çatışmaların temel adresi ise 16 Eylül 2022 tarihi itibarıyla bir kez daha görüldüğü üzere, Kırgızistan-Tacikistan sınırıdır. İki ülke arasındaki sınırın uzunluğu 984 km’dir. Anlaşmazlık konusu olan bölüm, sınırın en uzun kısmı olmamakla birlikte yaklaşık %46’sını teşkil etmektedir. Bununla birlikte bu %46’lık bölümün de önemli bir kısmı üzerine müzakere süreçlerinde ilerleme kaydedildiği belirtilmektedir.
Diğer taraftan Kırgızistan ile Tacikistan arasındaki sınır sorunlarının çözümünü zorlaştıran çeşitli faktörler de vardır. Çünkü taraflar; ulaşım, su ve toprak paylaşımı gibi nedenlerden ötürü problemleri çözmekte zorlanmaktadır. Üstelik iki ülke de ne siyasi ne de ekonomik açıdan taviz vermeye yanaşmamaktadır. Sınır sorunlarının çözülememesinde üçüncül aktörlerin de etkisi vardır.Dolayısıyla büyük güçlerin bölge politikaları, barış süreçlerini zorlaştırmaktadır. Ancak her şeye rağmen son dönemde bölge ülkelerinin kendi aralarındaki diyaloğu geliştirerek ihtilaflı meseleleri aşmaya çalıştıkları görülmektedir.
Bilindiği gibi Rusya, 24 Şubat 2022 tarihinde Ukrayna’ya savaş açarak yönünü Doğu Avrupa’ya çevirmiştir. ABD, Türk cumhuriyetleriyle ne kadar kapsamlı ve çok taraflı işbirliği istese de bölgeden coğrafi olarak uzaktır. Bu durumda Orta Asya ülkeleri, dış güçlerin etkisi olmadan sınır sorunları da dâhil olmak üzere pek çok problemi çözebilir.
Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sayın Sadır Caparov da 21 Temmuz 2022 tarihinde Kırgızistan’ın Çolpan-Ata kentinde düzenlenen Orta Asya Devletleri Başkanları IV. İstişare Toplantısı’nda, Özbekistan ve Tacikistan’la sınırların belirlenmesi konusunda çalışmaların devam ettiğini belirtmiştir. Ayrıca Sayın Caparov, sınırların kesinleştirilmesi hususunda karşılıklı adımlar atılması gerektiğinin öneminden bahsetmiştir. Böylece Kırgızistan Cumhurbaşkanı, “Fergana Vadisi’nin gerçek bir Orta Asya barış vahasına”[5] dönüştürülmesinin mümkün olduğunu belirterek bölge devletleri arasındaki ortak çıkarları önceleyen bir yaklaşım ortaya koymuştur.
Bir zamanlar “Antik Yunan, Çin, Baktrya ve Part uygarlıklarının kesişimi” olarak bilinen ve Tarihi İpek Yolu’nda gelişmiş bir geçiş noktası olan Fergana Vadisi, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan arasındaki iletişimi de zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla istikrarlı ve müreffeh bir Orta Asya’nın yaratılması, vadiye ilişkin anlaşmazlıkların işbirliğini esas alan pragmatik bir yaklaşımla geçmişte bırakılmasını gerektirmektedir.
Halihazırda Fergana Vadisi; Çin, Kazakistan, İran ve Afganistan gibi ülkeleri birleştiren mühim bir bölgesel merkeze dönüşebilir. Bu potansiyel, sınır problemlerine taraf olan tüm devletlerin jeoekonomik önemini arttırmasına vesile olabilir. Bu yüzden de Sayın Caparov’un Çolpan-Ata’da verdiği mesaj, güçlü Orta Asya’nın yol haritası olarak nitelendirilebilir.
Benzer bir şekilde Tacikistan da meselenin barışçıl yollarla çözülmesine dönük yapıcı bir yaklaşıma sahiptir. Nitekim 17 Nisan 2022 tarihinde Tacikistan’ın Sogdi bölgesine düzenlediği ziyaret esnasında Tacikistan Cumhurbaşkanı Sayın İmamali Rahman, Isfara şehrine gitmiş ve burada halkla yaptığı sohbet esnasında sınır sorunlarının çözülmesi gerektiğini dile getirmiştir. Dahası Sayın Rahman, iki ülke arasındaki sınırların belirlenmesini, dış politikadaki temel önceliklerinden biri olarak nitelendirmiştir.[6]
Buna ek olarak Tacik lider, mevcut sorunların aşılabilmesi için müzakerelerin büyük önem arz ettiğini belirtmiş ve bölge halkına iyi komşuluk ilişkileri çerçevesinde hoşgörülü davranarak hareket etme çağrısında bulunmuştur. Bu kapsamda Sayın Rahman, sürecin karmaşık olduğunu söyleyerek zaman gerektiğini ifade etmiş; fakat barışa yönelik çabaların göz ardı edilemeyecek kadar önemli olduğunu da vurgulamıştır.[7]
Üstelik Kırgızistan-Tacikistan sınırının kaderi, sadece Bişkek ve Duşanbe’yi değil; başta Taşkent ve Nur-Sultan olmak üzere komşu başkentleri de ilgilendirmektedir. Bu bağlamda Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım Cömert Tokayev’in şu sözleri, sürece ilişkin bir rota sunmaktadır:[8]
“Tüm tartışmalı konular, uluslararası hukukun temel ilkelerine saygı duyularak yalnızca barışçıl yollarla çözülebilir. Sorunları geciktirmek veya görmezden gelmek ve gerilimi tırmandırmak, Orta Asya merkezli işbirliği süreçlerini geliştirmeye yönelik tüm çabaları geçersiz kılabilir. Kazakistan, sınırların yasal tescili sürecinin çok karmaşık ve çetrefilli olduğunu kendi deneyimlerinden biliyor. Ancak bu sorunun çözülmesine yardımcı olmaya hazır”.
Sonuç olarak Kırgızistan-Tacikistan sınırının netleştirilmesi süreci ne kadar zor olursa olsun Orta Asya ülkelerinin liderleri, bölge içindeki herhangi bir anlaşmazlığın bölgeyi istikrarsızlaştırmak isteyen aktörlere hizmet edeceğinin farkındadır. Bu durum ise ihtilafların çözülmesini, tüm devletler açısından zaruri hale getirmektedir. Üstelik bölgede yaşanacak çatışmaların radikalleşme ve terör bağlamında tüm Orta Asya’ya olumsuz yansıyacağı aşikardır. Dahası Fergana Vadisi’nde patlak verecek bir hadise, bölgesel savaşa dahi sebebiyet verebilir. Bu nedenle de aktörlerin diyaloğu esas alan yapıcı bir süreç yürütmeye özen gösterdikleri söylenebilir.
[1] “О внесении на рассмотрение Президента Республики Казахстан предложения о подписании Соглашения между Республикой Казахстан и Туркменистаном о демаркации казахстанско-туркменской государственной границы”, Adilet, http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1700000187, (Erişim Tarihi: 07.09.2022).
[2] “О ратификации Договора между Республикой Казахстан и Кыргызской Республикой о демаркации казахстанско-кыргызской государственной границы”, Adilet, http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1800000189, (Eişim Tarihi: 07.09.2022).
[3] “Узбекистан и Кыргызстан договорились по двум участкам границы”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/ru/заголовки-дня/узбекистан-и-кыргызстан-договорились-по-двум-участкам-границы/1206126 (Erişim Tarihi: 07.09.2022).
[4] “О ратификации Договора между Республикой Узбекистан и Республикой Таджикистан об отдельных участках узбекско-таджикской государственной границы”, Аdolat, https://lex.uz/ru/docs/3805142 (ErişimTarihi: 07.09.2022).
[5] “Таджикистан и Кыргызстан за год согласовали еще 80 км линии госграницы”, Radio Ozodi, https://rus.ozodi.org/a/31954841.html (Erişim tarihi: 07.09.2022)
[6] “Эмомали Рахмон заявил, что выступает за скорейшее решение приграничных вопросов с Кыргызстаном”, Azattyk, , (Erişim Tarihi: 07.09.2022).
[7] Aynı yer.
[8] “Казахстан готов оказать содействие в установлении границ другим странам ЦА”, Liter, https://liter.kz/kazakhstan-gotov-okazat-sodeistvie-v-ustanovlenii-granits-drugim-stranam-tsentralnoi-azii-1658383045/ (Eişim Tarihi: 07.09.2022).
