Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Orta Asya devletleri arasında çeşitli sorunlar yaşanmış ve çatışmalar meydana gelmiştir. Kuşkusuz sınır ihtilafların, söz konusu meselelerin en önemlisidir. Zira Orta Asya’da coğrafi ve etnik özellikler göz önünde bulundurulmadan Ruslar tarafından çizilen sınırlar, bölge devletlerini karşı karşıya getirmiştir. Sınır sorunlarına ek olarak güvenlik meseleleri ve su kaynaklarının paylaşımı konusu da bölge devletleri arasındaki anlaşmazlıkların derinleşmesine sebebiyet vermektedir. Bu ihtilaflardan biri de Kırgızistan ile Özbekistan arasında cereyan etmiştir.
Bu kapsamda özellikle de Kırgızistan’ın bölgedeki su kaynaklarına erişimi ve Özbekistan’ın su ihtiyacının ciddi bir problem yarattığı söylenebilir. Bu da Orta Asya’daki işbirliği ve bütünleşme süreçlerini zorlaştıran faktörler arasında sayılabilir. Elbette ki meselenin tarihsel arka planında yukarıda da belirtildiği üzere Rusların yapay sınırlar yaratması vardır. Örneğin 1924-1924 yılları arasında Orta Asya’nın sınırlarını bölen harita, haksız bir şekilde Özbekler, Kırgızlar ve Tacikler arasındaki ayrılıkları tetiklemiştir.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra da beş Orta Asya ülkesi sınırsız ve serbest geçiş dönümünü sona erdirerek sınır belirleme ve mal ve insan hareketliliğini denetleme yoluna gitmiştir. Bu da ihtilafların artmasına yol açmıştır. Bilhassa da 1999 senesinde Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te düzenlenen bombalı saldırının ardından İslamcı teröristlere ilişkin Taşkent’in yaşadığı çekinceler, Özbekistan’ı Kırgızistan sınırı boyunca Fergana Vadisi’nde hendekler kazanmaya itmiştir. 2000 yılında ise Özbekistan, sınıra mayın döşemiştir. Bu yüzden de çok sayıda insan hayatını kaybetmiştir.[1]
Halihazırda Kırgızistan’ın en uzun sınırı 1.314 kilometreyi paylaştığı komşusu Özbekistan’ladır. Bu yüzden de taraflar, aralarındaki ihtilafları gidermek maksadıyla 2016 senesinden beri yürüttükleri müzakereleri devam ettirmektedir. Bu çerçevede Kırgızistan Ulusal Güvenlik Komitesi Başkanı Kamçibek Tashiyev, 2021 yılının Mart ayında verdiği bir demeçte, “Kırgız-Özbek sınır sorunları %100 çözüldü. Bu zor görevi üstelendik ve gelinen nokta itibarıyla ihtilaflı tek bir toprak parçası bile kalmadı.” demiştir.[2] Bu uzlaşı çerçevesinde taraflar, 2022 senesi sonuna kadar sınır sorunlarını çözmeyi hedeflemektedir.
Bu doğrultuda 11 Mart 2022 tarihinde gerçekleştirilen toplantıda, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sayın Sadır Caparov ve Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirzoyayev anlaşmaya varmıştır.
İki liderin anlaşması, sınırın 2017 senesine kadar netleştirilen %85’ine ek olarak, %10’luk kısım hakkında da uzlaşıya kapı aralamıştır. Kalan %5’lik kısmı için de taraflar anlaşma taahhüdünde bulunmuştur. Ayrıca Çin-Özbekistan-Kırgızistan Demiryolu Hattı’nın yapılması üzerinde de anlaşma sağlanmış ve çatışma dinamikleri, yerini uzlaşı fırsatlarına bırakmıştır.[3] Söz konusu demiryolu vesilesiyle Orta Koridor’daki eksik parça tamamlanacak ve Asya ile Avrupa arasındaki bağlantı ve dolayısıyla etkileşim kuvvetlenecektir. Konuya ilişkin antlaşma, 14 Eylül 2022 tarihli Şanghay İşbirliği Örgütü Semerkant Zirvesi’nde imzalanmıştır.[4] Bu anlamda Kırgızistan ile Özbekistan arasındaki siyasi yakınlaşmanın bölgesel ve bölgeler arası istikrar, güvenlik, barış ve refaha katkı sağlayacağı öne sürülebilir. Özellikle de Orta Asya merkezli ticaretin artması bölge ülkelerinin kalkınmasına hizmet edecek ve bölge halklarının müreffeh yarınlara kavuşmasını sağlayacaktır.
Ayrıca Kırgızistan ve Özbekistan’ın ekonomisinin temelinde tarım ve hayvancılığın yer aldığı düşünüldüğünde, bölgedeki işbirliklerinin gelişmesinin hem bölgesel hem de küresel düzeyde gıda üretimini arttıracağı ve Rusya-Ukrayna Savaşı nedeniyle yaşanan gıda krizinde bölgenin bir tedarik merkezine dönüşebileceği ifade edilebilir.
Öte yandan Bişkek’in Taşkent’le anlaşmasının Kırgız-Tacik sınır sorununun çözümü için harcanan çabalarda da olumlu bir atmosfer yaratacağını iddia etmek mümkündür. Nitkeim Kırgızistan’ın Eski Özbekistan Büyükelçisi İbrahim Zhunusov, sınır ihtilafının çözülmesine ilişkin yaptığı değerlendirmede şunları söylemiştir:[5]
“Özbekistan lideri Sayın Şevket Mirziyoyev göreve geldiği günden itibaren Kırgızistan’la ilişkileri güçlendirmek için çaba sarf ediyor. Bir defasında komşularla anlaşma olmazsa, başkalarıyla anlaşma olmaz demişti. Bu nedenle sınır sorunu, elbette çözülecek. Eğer Özbekistan’la sınırların belirlemesini başarıyla tamamlarsak, Tacikistan’la olan sınır ihtilafını çözmek de kolaylaşacaktır.”
Sonuç olarak Kırgızistan ile Özbekistan arasında imzalanan anlaşma, bölgedeki istikrarsızlıkları giderici, yapıcı bir uzlaşıyı temsil etmektedir. Bu anlaşmanın bölgesel işbirliği, güvenlik, barış ve refah arayışlarını güçlendirirken; küresel düzeyde de Asya-Avrupa; yani Doğu-Batı etkileşimini kuvvetlendireceği aşikardır. Üstelik söz konusu gelişmelerin Bişkek-Duşanbe hattındaki müzakere süreçlerine de olumlu yansıyacağı aşikardır.
[1] “Tug-Of-War: Uzbekistan, Kyrgyzstan Look to Finally Settle Decades-Old Border Dispute”, https://www.rferl.org/a/uzbekistan-kyrgyzstan-resolving-decades-old-border-dispute/28918059.html, (Erişim Tarihi: 16.11.2022).
[2] “Kyrgyzstan and Uzbekistan Inch Closer to Settling Border”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2022/08/kyrgyzstan-and-uzbekistan-inch-closer-to-settling-border/, (Erişim Tarihi: 16.11.2022)
[3] “Узбекско-киргизскую границу ожидают благоприятные перемены”, Ritm Eurasia, https://www.ritmeurasia.org/news–2021-03-14–uzbeksko-kirgizskuju-granicu-ozhidajut-blagoprijatnye-peremeny-53702, (Erişim Tarihi: 16.11.2022)
[4] “China, Kyrgyzstan, Uzbekistan Sign Landmark Railroad Deal”, Eurasia.net, https://eurasianet.org/china-kyrgyzstan-uzbekistan-sign-landmark-railroad-deal, (Erişim Tarihi: 16.11.2022)
[5] “Кыргызстан и Узбекистан готовятся до конца года полностью решить вопрос с границами”, Azattyk, https://rus.azattyk.org/a/31982990.html, (Erişim Tarihi: 16.11.2022)
