Kazakistan’ın Suriye Krizi çözümü bağlamında etkin dış politika yürüttüğü bilinmektedir. Türkiye, Rusya ve İran’ın garantörlüğünü üstlendiği müzakerelerin Kazakistan başkentinde gerçekleşmesi ve bu sürece “Astana Süreci” adının verilmesi tesadüf değildir. Kazak yetkililer, dış politik adımlarında ülkenin Avrasya coğrafyasındaki merkezi konumundan dolayı bölgede yaşanan krizlerin ülke güvenliğine olumsuz etki edeceği bilinciyle hareket etmektedirler. Bu bağlamda Kazak dış politikasını sorumluluk diplomasisi olarak tanımlayabiliriz. Bu politika sayesinde Kazakistan, uluslararası aktörler tarafından güvenilir bir ortak olarak algılanmaktadır. Astana’nın bu politikası bir yandan ülkeye “yabancı yatırım” olarak dönerken diğer yandan da Kazak hükümetinin yurt dışındaki vatandaşlarına yardım etmesini kolaylaştırmaktadır. Belirtilen ikinci husus, Suriye Krizi bağlamında daha iyi anlaşılmaktadır.
Bilindiği üzere 2019 itibarıyla Kazakistan yönetimi çeşitli sebeplerden dolayı Suriye’ye giden vatandaşlarını tahliye etme operasyonunu başlatmıştır. Bu çerçevede yapılan ilk insani yardım operasyonunun tamamlanmasıyla ilgili Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev açıklama yapmıştır:[1]
“Benim talimatımla, kolluk kuvvetleri ve Dışişleri Bakanlığı işbirliğiyle 6 Ocak 2019 tarihinde gerçekleşen insani yardım operasyonu sonucunda Suriye’den 30 çocuk dahil olmak üzere 47 Kazakistan vatandaşı tahliye edildi. Bunlar kandırılarak söz konusu çatışma halindeki ülkeye götürülen ve teröristler tarafından rehin tutulan ülkemiz vatandaşlarıdır. Tahliye edilen kadın ve çocuklara Kazakistan’da devlet tarafından her türlü destek sağlanmaktadır. Zor durumda kalan bu masum insanlarımız tekrar vatanına kavuşmalarından son derece mutlular. Bununla birlikte bir ay boyunca adaptasyon sürecinden geçecek ve gerekli tıbbi bakım sağlanacaktır. Gerekli tedbirler bu tür olayların önlenmesine yardımcı olacaktır. Kazakistan, dünyanın her köşesindeki kendi vatandaşlarına daima sahip çıkmaktadır. Bizim temel görevimiz; ülkemizin güvenliğini, bütünlüğünü ve birliğini korumaktır. Çatışma bölgelerinde zorla tutulan çocukların vatana kavuşmasına yönelik çalışmalara devam edeceğiz.”
Bu operasyonun Kazakistan kamuoyunda büyük yankı uyandırdığı görülmekte ve operasyon ülkenin büyük bir başarısı olarak yorumlanmaktadır. Operasyonun kod adının “Juwsan” yani “Yavşan (Pelin)” olması da dikkat çekicidir. Mesele şudur ki yavşan, Kazak bozkırlarında bolca yetişen keskin kokulu bir bitkidir. Kazakların arasında yaygın olan efsaneye göre eski zamanlarda bozkırlardan Ortadoğu’ya giderek orada kendi devletlerini kuran Kazak hükümdarları yavşan kokusunu aldıklarında ata yurtlarını özleyerek “Özge elde sultan bolğanşa, öz elinde ultan bol/Yabancı ülkede sultan olacağına, kendi ülkende ‘ultan/keçe tabanlık’ ol.” sözünü söyleyerek memleketlerine gitmişlerdir. Hatta Kazaklar arasındaki efsaneye göre, Memlûk Devleti Sultanı Baybars’ın da hayatının sonuna doğru yavşan kokusunu özleyerek bozkırlara döndüğü söylenmektedir. Kısacası, yavşan otu Kazaklar için bozkırlarla diğer bir ifadeyle ana vatanla özdeşleşmiş bir kavramdır. Örneğin, ünlü Kazak yazar Sayın Muratbekov’un “Yavşan Kokusu” başlıklı eseri bulunmaktadır. Dolayısıyla, Suriye’deki Kazak vatandaşlarının tahliye operasyonuna “Yavşan” adının verilmesi de dikkate değerdir. Bu konuda Uluslararası Türk Akademisi Başkanı Darhan Kıdırali, operasyonu yorumladığı sosyal medya hesabında şu tespiti yapmaktadır:[2]
“Adasqannıñ ayıbı joq qayta üyirin tapqan soñ/Yolunu şaşırmanın kabahati yoktur, yeter ki yeniden sürüsüne katılsın.” Şam Savaşı’nda ne yapacağını şaşıranları ülkeye geri getiren mucizevi operasyonun “Juwsan” olarak adlandırılması çok isabetli olmuştur. Bozkırların yavşan kokusu yolunu şaşıranları yeniden vatanlarıyla kavuşturmuştur.”
“DEAŞ ile El-Kaide Arasında: Suriye Savaşındaki Orta Asyalı Militanlar” kitabının yazarı Erlan Karin de söz konusu özel insani yardım operasyonunu özel kuvvetlerin, ordunun, diplomatların ve operasyona dahil olan diğer kurumların ciddi bir başarısı olarak değerlendirmektedir:[3]
“Gerçekten de karmaşık ve büyük ölçekli bir operasyon gerçekleştirilmiştir. Bu tür bir operasyonu gerçekleştirmek karmaşık sorunlar yumağının çözümünü gerektirmektedir: operasyonun güvenliğini sağlamak, hava koridorunu temin etmek, vatandaşların alım prosedürünü düzenlemek, rotayı takip eden bölgeden geçmek ve elbette yabancı ortaklarla sürekli operasyonel etkileşim halinde olmak.”
Erlan Karin operasyonla ilgili birkaç noktaya parmak basmaktadır:
“Birincisi, ayrılma nedenleri ve savaş bölgesinde bulunma sebeplerine rağmen bu insanların bizim vatandaşlarımız olduğu gerçeğinden hareket etmeliyiz. Özellikle, burada kadınlar ve çocuklar önemlidir. Diğer bir ifadeyle çocukların sahiplenmesi bakımından devletin sorumluluğunun insani boyutu çok önemlidir.”
Başka bir ifadeyle, Nazarbayev’in açıklamasında da belirtildiği gibi, “Kazakistan dünyanın neresinde olursa olsun kendi vatandaşlarına sahip çıkacaktır.” Kazakistan gibi yeniden ayağa kalkmakta olan uluslar için devlet-vatandaş ilişkileri çok önemlidir. Vatandaşların ülkesine olan güveninin tesis edildiği durumda ulus inşasının tamamlandığı söylenebilir. Bu bağlamda Kazakistan Ulusal Güvenlik Komitesi Daire Başkanı Bakıtbek Rahımberiyev’in açıklamalarına göre Suriye’de halihazırda 370 ila 380 arasında Kazakistan vatandaşı bulunmaktadır. Bunların çoğunluğunu ise kadınlar oluşturmaktadır. Ayrıca bu kadınların sorumluluğunda olan 400 ila 500 arasında çocuğun daha olduğu tahmin edilmektedir.[4] Özellikle çocukların topluma yeniden entegrasyonu daha kolay olduğundan Kazakistan’ın önceliğinin çocuklar olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, Kazakistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Ercan Aşıkbayev’in de ifade ettiği gibi, Kazakistanlıları geri getirme işi devam edecektir.[5]
Bu çerçevede Kazakistan devletinin sadece kendi vatandaşlarına değil, kökeni Kazak olan diğer ülke vatandaşlarına da sahip çıktığını belirtmekte yarar vardır. 1990’lı yıllarda başlayan ve hala devam eden programa göre başta Çin, Rusya, Özbekistan, Afganistan, İran ve Türkiye olmak üzere yabancı ülkelerde bulunan Kazakların ülkelerine dönme ve vatandaşlık alma hakları bulunmaktadır. Çeyrek asırdır süren bu program kapsamında yaklaşık 1 milyon Kazak, kendi anavatanına dönmüş bulunmaktadır. Aynı şekilde Çin’in toplama kamplarında bulunan Kazaklarla ilgili de Kazakistan ile Çin arasında yapılan müzakereler sonucunda Çin vatandaşı olan 2000 Kazak’ın serbest bırakılmasına ve ata yurtlarına dönmelerine izin verilmiştir.[6] Dolayısıyla Kazakistan’ın Kazaklara sahip çıkma sorumluluğuyla hareket ettiği ifade edilebilir.
Erlan Karin’in “Juwsan Operasyonu” ile ilgili olarak dikkat çektiği ikinci husus da güvenlik konusudur:[7]
“İkincisi, ulusal güvenliğe yönelik olası tehditlerin önü önceden kesilmektedir. Kazakistan vatandaşlarının savaş bölgesinde daha fazla kalmaları gelecekte ülkemize bir tehdit oluşturma olasılığını arttıracaktır. Çünkü radikal örgütler ve diğer güçler, zor hayat koşullarında sosyal ve diğer güvencelerden yoksun bırakılan bu kategorideki insanları ülkemizin güvenliği de dahil olmak üzere farklı amaçlarla kullanabilirlerdi.”
Burada en önemli olan nokta; ulusal güvenlik meselesinin sadece güvenlik boyutuyla değil, sosyo-ekonomik bileşenlerle beraber değerlendirilmesidir. Kazakistanlıların ya da Orta Asya’daki diğer ülke vatandaşlarının DEAŞ’a katılma nedenlerinin başında “yetersiz dini eğitim” gelmektedir. Aynı zamanda ekonomik kazanç arayışı da söz konusu olmaktadır. Dolayısıyla Orta Asya Devletleri bu açıklarını kapattıkça insanların radikalleşmesinin de önüne geçeceğine inanılmaktadır.
Sonuç olarak, Kazakistan Özel Kuvvetleri’nin gerçekleştirdiği Kazakistan vatandaşlarını Suriye’den tahlil etme operasyonu hem dış politika hem iç politika bağlamında Astana için büyük bir başarı olmuştur. Ülkenin itibarı hem kendi vatandaşları açısından hem de uluslararası toplum açısından yükselmiştir. Operasyon, Kazakistan’ın uzun yıllardan beri yürüttüğü tutarlı ve barışçıl dış politika anlayışının bir sonucu olarak değerlendirilebilir.
[1] “Елбасы Қазақстан азаматтарын Сириядан эвакуациялау жөнінде мәлімдеме жасады (Devlet Başkanı Kazakistan Vatandaşlarını Suriye’den Tahliye Etmeyle İlgili Açıklama Yaptı)”, Egemen Qazaqstan, 9 Ocak 2019,
https://egemen.kz/article/elbasy-qazaqstan-azamattaryn-siriyadan-evakuatsiyalau-zhoeninde-malimdeme-zhasady?fbclid=IwAR2g_8gJdPO-eZ9TmcL_wcEqsfC0_I66lovpgOM1y6QRUMEoJ0QsPA-STgw, (Erişim Tarihi: 11.01.2019).
[2] Darhan Qydyráli, “Адасқанның айыбы жоқ, қайта үйірін тапқан соң (Yolunu Şaşırmanın Kabahati Yoktur Yeniden Sürüsüne Katıldıktan Sonra)”, Facebook, 9 Ocak 2019, https://www.facebook.com/darhan.hidirali, (Erişim Tarihi: 11.01.2019).
[3] “Спецоперация по эвакуации казахстанцев из Сирии-это серьезный успех спецслужб-Ерлан Карин (Erlan Karin: Kazakistanlıları Suriye’den Tahliye Etmek İçin Yapılan Özel Operasyon, Özel Kuvvetlerimizin Ciddi Bir Başarısıdır)”, Kazinform, 9 Ocak 2019, http://lenta.inform.kz/ru/specoperaciya-po-evakuacii-kazahstancev-iz-sirii-eto-ser-eznyy-uspeh-specsluzhb-erlan-karin_a3486462?fbclid=IwAR03raKGHHi1bdwFwxJ3JYJrJV6Ao9MfGSNZdAamCWYJVecoJ1VsZNv4OLM, (Erişim Tarihi: 11.01.2019).
[4] “Сирияда Қазақстанның қанша азаматы жүр (Suriye’de Kaç Kazakistan Vatandaşı Var?)”, Kazinform, 10 Ocak 2019, https://www.inform.kz/kz/siriyada-kazakstannyn-kansha-azamaty-zhur_a3486712?fbclid=IwAR2SXKh6RY-BKEYXpS5QfADJ3PkgLn9vlJWjDwvfNZyopoCR6rinz_W3UZo, (Erişim Tarihi: 11.01.2019).
[5] “Қазақстандықтарды елге қайтару жұмысы жалғасады-СІМ «Жусан» операциясы жайлы (Dışişleri Bakanlığı “Juwsan” Operasyonu Hakkında: Kazakların Ülkeye Dönüşü Çalışmaları Devam Edecek)”, Kazinform, 10 Ocak 2019, https://www.inform.kz/kz/kazakstandyktardy-elge-kaytaru-zhumysy-zhalgasady-sim-zhusan-operaciyasy-zhayly_a3486692, (Erişim Tarihi: 11.01.2019).
[6] Светлана Ғалымжанқызы (Svetlana Ğalımjanqızı), “Washington Post: Қытай 2000 этникалық қазақты босатты (Washington Post: Çin İki Bin Kazağı Serbest Bıraktı)”, Egemen Qazaqstan, 10 Ocak 2019, https://egemen.kz/article/180145-washington-post-qytay-2000-etnikalyq-qazaqty-bosatty?fbclid=IwAR1QFp3cSqxpj8EZQNyshcFbaL2SUwdhUWvRoUcpRfFAnXDZYythjJ_k8Xs, (Erişim Tarihi: 11.01.2019).
[7] “Erlan Karin: Kazakistanlıları Suriye’den Tahliye Etmek İçin Yapılan Özel Operasyon, Özel Kuvvetlerimizin Ciddi Bir Başarısıdır”, a.g.m.
