Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım Cömert Tokayev’in 2022 yılının Aralık ayında Özbekistan’a yaptığı ziyaret, tarihi ve siyasi açıdan büyük öneme sahiptir. Kazakistan’ın dış politikasında önceliğin Orta Asya’nın komşu kardeş ülkeleriyle karşılıklı yarara dayalı işbirliği ve stratejik ortaklığın olduğunu açıkça gösteren bu ziyaret, devlet başkanının “göreve başlama töreni”nin ardından gerçekleştirdiği ilk resmi ziyarettir. Ayrıca iki akraba devlet arasında diplomatik ilişkilerin kurulmasının 30. yıldönümü ziyarete özel önem katmaktadır.
Ülkeler arasındaki ilişkilere yeni bir ivme kazandırmak için tasarlanan bu önemli etkinliğin, Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev’in cumhurbaşkanlığı görevine yeniden seçilmesinin ardından Kazakistan’a yaptığı ilk resmi ziyaret olması da sembolik açıdan büyük bir ehemmiyet arz etmektedir. Yapılan görüşmelerin ardından Devlet Başkanları, 6 Aralık 2022 tarihinde Orta Asya siyaset bilimcileri arasında en çok tartışılan konulardan biri haline gelen Müttefiklik Deklorasyonu’nu imzaladılar.
Otuz yıldır Astana ve Taşkent arasındaki işbirliği, yeni içerikler kazanarak aşamalı olarak gelişmiştir. Geçtiğimiz dönemde benimsenen sağlam sözleşmesel ve yasal taban, bölge için senkronize ve örnek niteliğindedir. Bunlar 1998 yılının ebedi dostluk ve 2013 yılının stratejik ortaklık anlaşmalarıdır.
Üstelik, geçmiş yılların analizi, ciddi siyasi çelişkilerin, karşılıklı iddiaların ve toprak anlaşmazlıklarının olmadığını göstermektedir. Yapıcı Kazak-Özbek bağlarının inşası büyük ölçüde ekonomilerin tamamlayıcılığından ve genel ekonomik pragmatizmden kaynaklanmaktadır. Bu mantık, ülkelerin karşılıklı yakınlaşmasındaki temel etkendir.
Günümüze gelince, Kazak-Özbek ilişkileri en üst düzeyde olup, yoğun dinamikler ve güven ile karakterize edilmektedir. Son yıllarda karşılıklı ticaret iki kattan fazla artarak 5 milyar dolara yaklaşmıştır. Bu rakamın 10 milyar dolara çıkarılması için adımlar atılmaktadır.[1] Aynı zamanda, uzmanlara göre, ikili ekonomik işbirliğini artırmak için hala kullanılmayan bir takım rezervler bulunmaktadır.[2] Bu bağlamda gelecek vadeden alanlardan biri de imalat sanayinde ortak sanayi kümelerinin oluşturulmasıdır.
Bu nedenle, Taşkent’teki ülkelerin liderleri tarafından imzalanan Kazak-Özbek devlet sınırının çizilmesine ilişkin tarihi anlaşmayı da belirtmek gerekir. Bu anlaşma, kardeş devletler arasındaki sınır ötesi ekonomik bağların ve beşeri değişimlerin daha da güçlendirilmesine katkıda bulunacağı gibi, bölgedeki sınır sorunlarının çözümü için gösterge niteliğinde bir model görevi de görecektir.
İki ülkenin dışişleri bakanlıkları arasında düzenli çalışma ilişkilerinin sürdürülmesinde elde edilen deneyim de önem kazanmaktadır. Taraflar; Birleşmiş Milletler, Türk Devletleri Teşkilatı, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Asya’da İşbirliği ve Güven Arttırıcı Önlemler Konferansı (CICA), Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ve diğer çok taraflı kuruluşlar da dahil olmak üzere bölgesel ve uluslararası gündem konularının ele alınmasında yakın işbirliği ve çabaları koordine etmektedirler.
Bu nedenle 2022 yılının sonunda devlet başkanlarının Kazakistan Cumhuriyeti ile Özbekistan Cumhuriyeti arasında müttefik ilişkiler konusunda tam teşekküllü bir deklorasyon imzalaması doğaldır. Bu, elbette iki kardeş ülke arasındaki ilişkiler tarihinde yeni bir sayfa açmıştır. Bu belge, Kazakistan ve Özbekistan arasındaki siyasi, ekonomik, yatırım, bilimsel, teknik, kültürel ve insani alanlarda işbirliğinin daha da derinleştirilmesine işaret etmektedir.
Anlaşmanın ikili ilişkiler için büyük pratik öneme sahip bazı maddelerine dikkat çekmek gerekir. Şöyle ki, 1. madde, ulusal çıkarların karşılıklı olarak değerlendirilmesi, sınırların bağımsızlığına, egemenliğine, toprak bütünlüğüne ve dokunulmazlığına saygı ilkesini belirlemektedir.[3] 2. madde ise “Taraflardan birinin görüşüne göre, üçüncü devletler tarafından silahlı saldırı tehdidi oluşturan bir durumun ortaya çıkması halinde, taraflar, barışçıl çözümü kolaylaştıracak tedbirler almak amacıyla, ikili ve taraf oldukları uluslararası kuruluşlar çerçevesinde derhal birbirlerine danışacaklardır.”[4] Ayrıca taraflar herhangi bir bloğa veya ittifaka katılmamayı ve birbirlerine yönelik eylemlere katılmamayı taahhüt ediyorlar.
İstikrarsızlık, çalkantı ve uluslararası hukukun erozyonu ile karakterize edilen dünyadaki mevcut jeopolitik durumda, anlaşmanın ülkeler arasında güvenlik ve savunma işbirliğini güçlendirmeyi amaçladığını büyük bir memnuniyetle not ediyoruz. Bu nedenle belge, uluslararası terörizm, dini aşırıcılık ve ayrımcılık, sınır ötesi organize suç, siber suç, yasa dışı göç, insan kaçakçılığı, uyuşturucu kaçakçılığı ve diğer sorunlarla mücadele gibi bu tür meydan okumalara ve tehditlere karşı ortak muhalefetten bahsetmektedir.
Hibrit tehditlere ve bilgi güvenliğine karşı koruma alanındaki temasların genişletilmesi önem taşıyan konulardandır. Bilindiği üzere, 21 Temmuz 2022 tarihinde Çolpon-Ata’da düzenlenen Orta Asya Devlet Başkanları IV İstişare Toplantısı sırasında Kazakistan Cumhurbaşkanı, meslektaşlarını medya ortamında tüm bölgeye zararlı olumsuz yansımaları önlemek için etkileşimi güçlendirmeye çağırmıştır.[5]
İki devletin savunma yeteneğini güçlendirmek için askeri işbirliğinin güçlendirilmesi önemsenmeye başlanmıştır. Kazakistan ile Özbekistan arasında bu alandaki etkileşimin en parlak örneği, iki ülkenin silahlı kuvvetlerinin özel kuvvet birimlerinin Kazakistan’ın Jambıl bölgesinde gerçekleştirdiği ortak askeri tatbikatı “Kalkan-2021” ve Özbekistan’ın Tirmiz eğitim sahasında gerçekleştirilen “Hamkorlik-2021” tatbikatıdır.
Ayrıca anlaşma, doğal ve teknolojik sebeplerden meydana gelen acil durumların önlenmesi ve aradan kaldırılması, karşılıklı yardım da dahil olmak üzere çevre güvenliğinin sağlanmasında işbirliğini artıracak hükümler içermektedir.
Anlaşmada yer alan diğer öncelikli etkileşim konuları arasında, gıda güvenliği alanında işbirliği, tarım ürünlerinin üretimi için ortak girişimlerin organizasyonu ve aynı zamanda tarımsal ürünlerin transit taşımacılığı prosedürlerinin basitleştirilmesi de dahil olmak üzere topraklarında uygun koşulların yaratılması yer almaktadır.
En üst düzeydeki temaslar, Kazak-Özbek çok yönlü işbirliğinin gelişmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu durumu göz önünde bulundurarak ve varılan anlaşmaların uygulanmasının takibinde stratejik koordinasyonu güçlendirmenin yanı sıra Astana ile Taşkent arasındaki acil sorunların çözümü için devlet liderleri başkanlığında Devletlerarası Yüksek Konsey kurulmuştur.
Müttefik ilişkileri güçlendirmede özellikle önemli olan, son zamanlarda giderek daha gelişen parlamenter diplomasidir. Bu bağlamda Parlamentolararası İşbirliği Konseyi, tüm anlaşmaların uygulanması için yasama desteği, yasa yapmada deneyim alışverişi ve parlamento prosedürlerinin yürütülmesi için parlamentolar arasındaki ilişkilerin geliştirilmesine ek bir ivme kazandıracaktır.
Buna ek olarak anlaşma, tüm ikili ticaret ve ekonomik işbirliği kompleksinin tamamını tanıtmak için Devlet Başkanları Özel Temsilcilerinin çalışma mekanizmasının başlatılmasını ve Ortak Hükümetlerarası Komisyonun ve Bölgeler Arası İşbirliği Forumlarının etkinliğinin artırılmasını öngörmektedir.
Sonuç olarak Kazak-Özbek müttefik ilişkilerinin yeni düzeyinin sadece iki kardeş devletin ulusal çıkarlarını karşılamadığı, aynı zamanda bölgeselleşme eğilimleri için güçlü bir yaratıcı potansiyele sahip olduğu, Orta Asya’da istikrar ve güvenliğe katkıda bulunduğu belirtilmelidir.
[1] “Mutual Trade Between Kazakhstan and Uzbekistan Exceeds $4 Billion”, Official Information Source of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, https://primeminister.kz/en/news/mutual-trade-between-kazakhstan-and-uzbekistan-exceeds-4-billion-22115929, (Erişim Tarihi: 29.12.2022).
[2] Assel Satubaldina, “Leading Experts from Kazakhstan, Uzbekistan Explore President Tokayev’s Recent Visit to Tashkent”, The Astana Times, https://astanatimes.com/2022/12/leading-experts-from-kazakhstan-uzbekistan-explore-president-tokayevs-recent-visit-to-tashkent/, (Erişim Tarihi: 29.12.2022).
[3] “О подписании Договора между Республикой Казахстан и Республикой Узбекистан о союзнических отношениях”, Открытые НПА, https://legalacts.egov.kz/npa/view?id=14312865, (Erişim Tarihi: 05.12.2022).
[4] Aynı yer.
[5] “Speech by President Kassym-Jomart Tokayev at the Fourth Consultative Meeting of the Heads of States of Central Asia”, Official website of the President of the Republic of Kazakhstan, https://www.akorda.kz/en/speech-by-president-kassym-jomart-tokayev-at-the-fourth-consultative-meeting-of-the-heads-of-states-of-central-asia-216535, (Erişim Tarihi: 29.12.2022).
