Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya devlet başkanlarının 2021 yılının Ocak ayında Moskova’da gerçekleştirdikleri üçlü formattaki zirveden sonra, bölgedeki iletişimin yeniden tesis edilmesi konusunda anlaşmaya varılmıştır. Anlaşma, iki önemli koridorun restorasyonunu öngörmektedir. Bunlardan ilki, Ermenistan’ın Syunik Bölgesi (Zengezur) ve Azerbaycan’ın büyük bir kısmından geçerek Nahçıvan’a giden kara ve demiryolu koridorudur. İkincisi ise Erivan’dan Nahçıvan’a kadar uzanan ve Ermenistan’ın aynı bölgesinden geçecek olan demiryoludur. Her iki rota da Sovyetler Birliği döneminde etkin şekilde kullanılmış; ancak Dağlık Karabağ ihtilafından sonra faaliyeti durdurulmuştur. Lakin 10 Kasım 2020 tarihinde varılan anlaşmayla Azerbaycan ile Nahçıvan arasındaki bağlantının onarılması planlanmaktadır.
Bu bölgesel projenin gerçekleştirilmesi için ilk önce ülke içindeki iletişim ağlarının geliştirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda Azerbaycan, Horadiz ve Ağbend Bölgesi’ni birleştiren demiryolu projesini başlatmıştır. Bu çerçevede Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 14 Şubat 2021 tarihinde Füzuli, Zengilan, Laçın ve Cebrayil ilçelerine yaptığı ziyaret sırasında Horadiz-Ağbend Demiryolu’nun temelini atmıştır. Toplam uzunluğu 100 km olan bu demiryolu hattının stratejik önemi çok büyüktür. Zira söz konusu ulaşım altyapısı bir taraftan Azerbaycan vatandaşlarının kurtarılmış topraklara ulaşımının sağlanmasında kritik rol üstlenecek; diğer taraftan da Azerbaycan ile Nahçıvan arasında doğrudan ulaşım bağlantısının kurulmasına vesile olacaktır. Bu noktada Horadiz-Ağbend Demiryolu Projesi’nin Nahçıvan Koridoru’nun mühim bir kısmını oluşturduğu söylenebilir.
Anlaşılacağı üzere, 10 Kasım 2020 tarihinde imzalanan anlaşmada vurgulanan Nahçıvan Koridoru projesi, Azerbaycan tarafından yapılan bu girişimle uygulanmaya başlamıştır. Hatta Aliyev, mevzubahis koridorun önemine vurgu yaparak Azerbaycan’ı tarihi topraklarıyla; yani Zengezur’la birleştirecek olan koridorun inşaatını kimsenin engellemeyeceğini belirtmiştir. Bunun ardından Ermenistan tarafından özellikle de muhaliflerden tepki gelmiştir. Bu kapsamda Ermenistan kamuoyunda koridorun ülkenin çıkarlarına aykırı olduğu dillendirilmektedir. Ancak bu yaklaşımıyla uluslararası entegrasyonu olumsuz etkileyen bir aktör olarak algılanacağını düşünen Erivan yönetimi, ulaştırma ve altyapı projelerini “kestirip atmadığını” da açıklamıştır. Hatta Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, koridorların Ermenistan’ın çıkarlarına uygun olduğunu bile ifade etmiştir. Aslında Paşinyan yönetimi hem bölgesel destek almayı hem de ekonomik sıkıntıların giderilmesine ışık tutarak halkın desteğini kazanmayı planlamaktadır. Bu çerçevede özellikle Paşinyan tarafından Ermeni halkıyla yapılan iki görüşmeye dikkat çekilmesi gerekmektedir.
İlk olarak 20 Mart 2021 tarihinde Paşinyan, Nerkin Bazmaberd köyü sakinleriyle bir araya gelmiştir. Bahsi geçen köye yaptığı ziyarette Paşinyan, yeni altyapı projelerinin gerçekleştirilmesinden yana olduğunu şu sözlerle ortaya koymuştur:[1]
“Bölgesel iletişim yollarının açılması gündemdedir. Birisi bu yolların açılmasının sadece Azerbaycan için faydalı olacağını söylüyorsa, buna inanmayın. Başka birisi de bu iletişimin sadece Ermenistan için yarar sağlayacağını söylerse ona da inanmayın. Özellikle mevcut durumda iletişimin onarılması hem Ermenistan hem de Azerbaycan için faydalıdır. Bu, Azerbaycan için Nahçıvan’la iletişim kurulması açısından faydalıdır. Ermenistan için Rusya ve İran’la güvenilir bir demiryolu ve kara bağlantısına ihtiyaç duyulduğundan değerlidir. Bu vesileyle ekonomimizin de gelişeceğini söyleyebilirim.”
Paşinyan, 28 Mart 2021 tarihinde ise Aragats köyünü ziyaret etmiş ve burada da bölgesel iletişimin engellenmemesi gerektiğine vurgu yapmıştır. Hatta Paşinyan, buradaki konuşmasında yolların açılmasının Ermenistan ekonomisinin ve sanayisinin gelişmesinde kilit rol oynayacağının altını çizmiştir. Özellikle de bakır madenciliğine dikkat çekmiş, Ermenistan’ın bakır açısından zengin olduğunu; fakat sanayinin modernizasyonu ve bakırın eritilmesi için kapasiteler yaratılmasının iletişim olmadan imkânsız olduğunu hatırlatmıştır. Bu bağlamda Paşinyan, bölgesel ulaşım projelerinin gerçekleştirilmesinin önündeki engellerin kaldırılmasının önemine değinmiştir.[2] Dolayısıyla Paşinyan seçimlerde yeniden iktidara gelirse, Ermenistan işbirliğine daha açık bir ülke olarak konumlanacaktır. Peki zikredilen projelerden Azerbaycan’ın ne gibi kazanımları olacaktır?
Zengezur Koridoru’nun blokajının kaldırılması hem doğrudan Ermenistan ve Azerbaycan hem de bölgedeki diğer devletler için geniş kapsamlı imkânlar yaratacaktır. Bu da Azerbaycan’ın konumunu merkezileştirecek ve jeopolitik önemini arttıracaktır. Çünkü Azerbaycan açısından bu koridorun yeniden açılması, birçok alanda jeostratejik öneme sahiptir. Zira bu rota, daha önce de vurgulandığı üzere, tarihi Zengezur toprakları vasıtasıyla Nahçıvan topraklarının Azerbaycan anakarasıyla yeniden doğrudan temas kurması anlamına gelmektedir.
Bilindiği gibi, 1990’lı yıllarda patlak veren Karabağ Savaşı’ndan sonra Nahçıvan ile Zengezur’un karayolu bağlantısı kesilmiş ve bu bölge, Azerbaycan’dan izole edilmiştir. Bu yüzden de uzun yıllar boyunca Azerbaycan ile Nahçıvan arasındaki ulaşım ya havayolu ya da İran toprakları üzerinden karayoluyla gerçekleşmiştir. Dolayısıyla projelerin uygulanması, Nahçıvan’ın izolasyonunun sona erdirilmesi anlamını taşımaktadır. Üstelik bu projeler aracılığıyla Nahçıvan’ın güvenliğinin sağlanması da kolaylaşacaktır. Azerbaycan için bir diğer avantaj ise İran’a olan bağımlılığın azaltılmasıdır. Bu nedenle bazı uzmanlar, projelerin gerçekleşmesi halinde bölgesel aktörlerden İran’ın etkisinin sınırlandırılacağını öngörmektedir. Ayrıca Nahçıvan Koridoru, Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ulaşımı da kısaltacaktır. Bu da hem Ankara hem Bakü için oldukça değerlidir. Nitekim koridor sayesinde iki ülke arasındaki ilişkilerin daha da güçleneceği öne sürülebilir.
Dahası bu projeler, Türk devletlerinin entegrasyonunda da önemli bir rol oynayabilir. Hatta bunun mesajı, Aliyev tarafından 31 Mart 2021 tarihinde yapılan Türk Konseyi Zirvesi’nde verilmiştir. Konuya ilişkin yaptığı açıklamada Aliyev şunları söylemiştir:[3]
Savaş bitti ve çatışma tarihe geçti. Bununla birlikte yeni fırsatlar ortaya çıkmıştır. Bence bunlar arasında en önemli fırsat ulaşım yollarına ilişkindir. Bu çerçevede, Zengezur koridoru çok önemlidir. Zengezur’un önemini daha önce vurgulamıştım. Zengezur’u Azerbaycan’dan ayırarak Ermenistan’a katma kararının alınması, Türk Dünyası’nda coğrafi bir bölünmeye yol açmıştır. Haritaya bakıldığında da bu bölünme açıkça gözükmektedir. Bu yeni ulaşım koridorlarının oluşturulmasının Türk Dünyası’nın bölünmüşlüğünün sonunu getireceğine inanmaktayım. Zira tarihi Azerbaycan toprağı olan Zengezur; ulaşım, iletişim ve altyapı projelerine güzergâh açısından ev sahipliği yaparak Türk Dünyası için bir köprü olacaktır. Bu da yalnızca Azerbaycan için değil; aynı zamanda Ermenistan için de fırsat yaratacaktır.
Sonuç olarak savaş sonucunda varılan anlaşma çerçevesinde oluşturulması planlanan altyapı projelerinden en kazançlı çıkan ülke Azerbaycan’dır. Çünkü Azerbaycan, hem ekonomik kâr elde edecek hem de Nahçıvan konusunda jeopolitik üstünlük sağlayacaktır. En önemlisi ise Bakü ile Erivan’ın tam anlamıyla anlaşması durumunda Azerbaycan, Türk Dünyası için bir köprü haline gelecektir.
[1] “Пашинян Считает Открытие Коммуникаций Региона Полезным для Армении и Азербайджана (Pashinyan Schitayet Otkrytiye Kommunikatsiy Regiona Poleznym dlya Armenii I Azerbaydzhana)”, Armen Press, https://armenpress.am/rus/news/1046669.html, (Erişim Tarihi: 15.04.2021).
[2] “Открытие Коммуникаций с Азербайджаном Должно Быть Обоюдным-Пашинян (Otkrytiye Kommunikatsiy s Azerbaydzhanom Dolzhno Byt Oboyudnym-Pashinyan)”, Armenian Sputnik, https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210328/26961006/Otkrytie-kommunikatsiy-s-Azerbaydzhanom-dolzhno-byt-oboyudnym—Pashinyan.html, (Erişim Tarihi: 15.04.2021).
[3] “Informal Summit of Cooperation Council of Turkic-Speaking States Was Held in Video Conference Format”, Azertag, https://cutt.ly/BvPctqE, (Erişim Tarihi: 15.04.2021).
