Azerbaycan Mayın Eylem Ajansı (ANAMA), daha önce işgal edilmiş toprakları güvenli hale getirme ve rehabilite etme çabalarını sürdürerek son mayın temizleme operasyonlarının sonuçlarını kamuoyuna duyurmuştur. Mayın temizleme ekipleri 31 Mart – 6 Nisan tarihleri arasında çeşitli bölgelerde 2.000 hektarlık alanı başarıyla temizleyerek 107 anti-personel mayını, 13 anti-tank mayını ve 870 patlamamış mühimmatı (UXO) ortadan kaldırmıştır.
Uluslararası ortaklarla koordinasyon içinde yürütülen bu kritik hayat kurtarıcı operasyonlar, Ermenistan’la on yıllardır süren çatışmalardan ağır şekilde etkilenen Tartar, Ağdara, Kelbecer, Ağdam, Hocalı, Hankendi, Hocavend, Laçin, Şuşa, Fuzuli, Gubadlı, Cebrail ve Zengilan bölgelerini kapsamaktadır.[1] Bu gelişmelere rağmen kara mayınlarının yarattığı tehdit ciddiyetini korumaktadır. Sabuhi Mammadov’un 6 Nisan’da Ağdam’ın Galayçılar köyünün yasak bölgesinde anti-personel mayına basarak ağır yaralanması, insani kayıpların artmaya devam ettiğini bir kez daha ortaya koymaktadır.[2]
Anadolu Ajansı’nın 4 Nisan Uluslararası Mayın Farkındalık Günü dolayısıyla derlediği verilere göre, kirlenmenin boyutu ve doğurduğu sonuçların ciddiyeti sarsıcı boyutlardadır. İkinci Karabağ Savaşı’nın sona erdiği 10 Kasım 2020 tarihinden bu yana Azerbaycan 190.000 hektarlık alanı temizlemeyi başarmıştır. Bu alanlarda 133.000’den fazla UXO, 32.000 anti-personel mayını ve 21.000 anti-tank mayını keşfedilmiş ve etkisiz hale getirilmiştir. Kirlenmenin kapsamı yıkıcı insani sonuçlar doğurmuştur. Nisan 2025 tarihi itibariyle kara mayınlarının patlaması sonucu 70 Azerbaycan vatandaşı hayatını kaybetmiş, 317 kişi de yaralanmıştır. En son kayıplarla birlikte savaşın sona ermesinden bu yana Azerbaycan’da mayınla ilgili olaylar nedeniyle toplam 392 kişi ölmüş veya yaralanmıştır. Bu rakamlar, savaşın hala devam eden uzun vadeli etkisini gözler önüne sermektedir.[3]
Mayınların varlığı, sadece insani bir faciaya değil aynı zamanda uluslararası hukukun ihlaline de yol açmaktadır. Mayınların gelişigüzel kullanımı geniş toprak parçalarını tehlikeli ve kullanılamaz hale getirmiştir. Ermeni güçlerinin Azerbaycan topraklarını işgali sırasında kara mayınlarını yaygın bir şekilde kullanması, başta 1949 Cenevre Sözleşmelerinde yer alan ilkeler ve silahlı çatışmaların yürütülmesini düzenleyen teamül normları olmak üzere uluslararası insancıl hukukun ağır bir ihlalini teşkil etmektedir. Sivil alanların ve altyapının kasıtlı olarak kazılması, güvenli yeniden yerleşim ve yeniden inşa çabalarını engellemiş ve hayatları tehlikeye atmaya devam etmiştir.
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, ülke topraklarının yaklaşık %12’sinin tahminen 1,5 milyon kara mayını ve bilinmeyen sayıda UXO ile kirlendiğini belirterek sorunun boyutunu kamuoyuna açıklamıştır. Tahminlerine göre, temizleme operasyonlarının tamamlanması 30 yıl kadar sürebilir ve yaklaşık 25 milyar dolara mal olabilir. Bu durum yalnızca lojistik ve teknik bir zorluk değil, aynı zamanda Azerbaycan devleti için uzun vadeli bir mali ve kalkınma yükü oluşturmaktadır.[4]
Mayın temizleme operasyonlarına Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri’nin mühendislik birimleriyle yakın koordinasyon içinde ANAMA tarafından yürütülmektedir. Acil Durum Bakanlığı ve Devlet Sınır Hizmetleri Komutanlığı tarafından sağlanan ek destek, mayın temizleme çabalarına entegre ve çok birimli bir yaklaşımı yansıtmaktadır. Teknolojik destek de bu operasyonlarda kritik bir rol oynamaktadır. Türkiye’nin Askeri Fabrika ve Tersane İşletme A.Ş. (ASFAT) tarafından geliştirilen ve üretilen sofistike bir mayın temizleme aracı olan Mekanik Mayın Temizleme Ekipmanı’nın (MEMATT) konuşlandırılması dikkate değer nitelik taşımaktadır. Yirmi adet MEMATT, Azerbaycan’a ulaştırılmış olup sahada aktif olarak kullanılmaktadır. Bu araçlar mayın temizleme personelinin güvenliğini ve verimliliğini arttırmakta ve daha kısa zaman dilimlerinde daha geniş coğrafi kapsama alanı sağlamaktadır.[5]
Uluslararası ortaklıklar hem teknik hem de mali kapasite açısından önemini korumaktadır. Birleşmiş Milletler Mayın Eylem Servisi (UNMAS) ve çeşitli STK’lar gibi insani mayın eylemi konusunda uzmanlaşmış kuruluşlar, Azerbaycan’ın uzun vadeli mayın temizleme hedeflerine ya kaynak katkısında bulunmuş ya da desteklerini ifade etmişlerdir.[6]
Kara mayınlarının başarılı bir şekilde temizlenmesi, çatışma sonrası sürdürülebilir yeniden yapılanma için bir ön koşuldur. Patlayıcı savaş kalıntılarının varlığı sadece insan hayatını tehdit etmekle kalmamakta, aynı zamanda altyapının restorasyonunu, tarımsal faaliyetleri ve yerinden edilmiş kişilerin güvenli bir şekilde geri dönüşünü de engellemektedir. Bu bölgelerin Azerbaycan’ın ekonomik ve sosyal dokusuyla yeniden bütünleşebilmesi büyük ölçüde mayın temizleme programlarının zamanında ve kapsamlı bir şekilde yürütülmesine bağlıdır.
Ayrıca başta çocuklar ve mayın patlamalarından kurtulanlar olmak üzere bölge sakinlerinin maruz kaldığı psikolojik travma, çatışma sonrası toparlanma sürecinde daha az ölçülen ancak aynı derecede kritik bir zorluk teşkil etmektedir. Azerbaycan Hükümeti ve ortakları, sistematik mayın temizleme çalışmaları yoluyla savaşın yarattığı mirası ele alma konusunda önemli adımlar atmışlardır ve bu görev şimdiden devasa boyutlardadır. Bir hafta içinde binlerce patlayıcı aygıtın temizlendiği son operasyonel operasyon hem bu konudaki kararlılığı hem de kabiliyeti göstermektedir. Uluslararası toplumun finansman, uzmanlık ve siyasi destek yoluyla devam eden katılımı, mayından arındırılmış bir Karabağ’a ulaşmak ve bölgede uzun vadeli barış ve istikrarı sağlamak için çok önemli olacaktır.
[1] “The Azerbaijan Mine Action Agency clears over 2000 hectares of landmines”, CommonSpace.EU, https://www.commonspace.eu/index.php/news/azerbaijan-mine-action-agency-clears-over-2000-hectares-landmines, (Erişim Tarihi: 18.04.2025).
[2] Aynı Yer.
[3] “Karabağ’da Azerbaycan’ın önündeki engel: Mayın sorunu”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/karabagda-azerbaycanin-onundeki-engel-mayin-sorunu/3528011 (Erişim Tarihi: 18.04.2025).
[4] “Clearing Armenian-planted mines will take 30 years, Aliyev says”, Daily Sabah, https://www.dailysabah.com/politics/clearing-armenian-planted-mines-will-take-30-years-aliyev-says/news, (Erişim Tarihi: 18.04.2025).
[5] Aynı yer.
[6] Aynı Yer.
