Çin Devlet Başkanı Şi Jinping, 25 Ocak 2022 tarihinde Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan liderlerinin katıldığı bir sanal zirve düzenlemiştir. Zirve, ilişkilerin 30. yılı çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Diğer yandan 2023 senesi, Kuşak-Yol Projesi’nin arifesidir. Bu noktada da gerçekleştirilen zirvenin Çin dış politikasındaki en önemli araçlarından biri olan Kuşak-Yol Projesi için büyük önem taşıdığı söylenebilir. Çünkü Çin, Orta Asya devletleriyle ilişkilerini daha güçlü ve yapısal çerçeveye oturtmak istemektedir.
Çin, Orta Asya ülkeleriyle başta ekonomik ve kültürel çerçeve olmak üzere çok boyutlu bir şekilde ilişkilerini güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Düzenlenen zirvenin temel amacı da budur. Yaptığı konuşmada Şi, Çin-Orta Asya ilişkilerinin geliştirilmesi için beş öneri sunmuştur.[1] Bunlardan ilki, iyi komşuluk ilişkilerinin geliştirilmesidir. Bu maddede özellikle dostluk, samimiyet, karşılıklı yarar ve kapsayıcılık ilkeleri çerçevesinde mekanizmaların kurulması ve ilişkilerin geliştirilmesi tavsiye edilmiştir. Ayrıca renkli devrimler vurgusu da öne çıkmaktadır. Çin Devlet Başkanı, insan hakları söylemleriyle ülkelerin içişlerine müdahale edilmesine karşı çıktıklarını da belirtmiştir.
İkinci olarak ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi ve bağların güçlendirilmesi tavsiye edilmiştir. Zira Şi, Çin’in pazarlarını Orta Asya ülkelerine açamaya hazır olduklarını ve 2030 senesine kadar taraflar arasındaki ticaret hacmini 70 milyar dolara çıkarmak istediğini belirmiştir. Bu kapsamda ülkeler arasındaki süreci ivmelendirmek amacıyla engelsiz koridorlar inşa edeceklerini ve Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu Projesi’ni hızlandıracaklarını açıklamıştır.
Diğer yandan ilişkilere yönelik ortaya atılan üçüncü öneri, güvenlik çerçevesinde şekillenmektedir. Bu kapsamda terörizm, radikalleşme, ayrılıkçılık ve siber tehditlerle mücadele için ortak operasyon noktasında işbirliğinin derinleştirilmesi ve bölgesel güvenlik ağının güçlendirilmesi ihtiyacına dikkat çekilmiştir. Zira Afganistan hem Çin’in hem de Orta Asya ülkelerinin komşusu ve ortağıdır. Bu süreçte Şi, Afganistan’da diyalog yoluyla kapsayıcı bir hükümet kurulmasını ve ülkenin terörden temizlenmesini desteklediklerini belirtmiştir.
Şi’nin konuşmasındaki dördüncü tavsiye, ilişkilerin kültürel boyutunun da güçlendirilmesidir. Zira değişim, medeniyetleri zenginleştirmektedir. Bu amaçla Çin Devlet Başkanı, karşılıklı olarak kültür merkezlerinin açılması önerisinde bulunmuş ve Orta Asya’yı Çinlilerin önemli bir turizm merkezi haline getirmeye hazır olduklarını belirtmiştir. Bununla birlikte Çin, Konfüçyüs Enstitüleri çerçevesinde 5 yıllık zaman zarfında Orta Asya’daki gençlere devlet bursu sağlayacağını duyurmuştur. Son olarak sürdürülebilir kalkınma konusunda Birleşmiş Milletler (BM) nezdinde çeşitli girişimlerde bulunduğunu dile getiren Çin Devlet Başkanı, Orta Asya ülkelerine 500 milyon dolarlık bir hibe sağlanacağını ve sağlıktan tarıma kadar çeşitli konularda seminer verileceğini dile getirmiştir.
Şi’nin yaptığı açıklamalar, Orta Asya ile Çin arasındaki ilişkilerin derinleştirilmesi ve genişletilmesini hedeflemektedir. Orta Asya devletlerinin de Çin’le iyi komşuluk anlayışı çerçevesinde ilişkilerini geliştirmek istedikleri aşikardır. Çünkü öncelikle Orta Asya ülkelerinin büyük bir kısmı çok yönlü, dengeleyici ve pragmatik politika uygulamaktadır. Bu noktada Çin gibi bir güçle kurulacak ilişkiler bölge ülkelerinin kazanımlarını arttıracaktır. Üstelik Çin’in ekonomik açıdan sunduğu avantajlar, bölge devletlerini cezbetmektedir.
Çin’in gerçekleştirdiği zirveye katılan Kazakistan hem Orta Asya’nın en önemli güçlerinden biridir hem de jeopolitik konumuyla dikkat çekmektedir. Zira Kuşak-Yol Projesi’yle dünyaya açılan Çin’in batıdaki kapılarından birinin Kazakistan olduğunu söylemek mümkündür. Kazakistan’ın dış politikasının temelini oluşturan çok yönlülük, Çin’le iyi ilişkiler kurulmasını teşvik etmektedir. Zirve sırasında da Kazakistan yönetimi, iyi komşuluk ve karşılıklı yarar çerçevesinde ilişkilerin geliştirilmesi yönünde tavır ortaya koymuştur.[2]
Çin için önemli ülkelerden biri de Kırgızistan’dır. Çünkü Bişkek yönetimi, Kuşak-Yol Projesi’nin sağlayacağı kazanımlardan yararlanmak istemektedir. Bu kapsamda da Bişkek, Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu’nun bölgedeki önemli hatlardan biri olması gerektiğini dile getirmektedir.[3] Zira Kırgızistan, bir traraftan Çin ile Özbekistan arasındaki ana kilit ülkelerden biri olmayı amaçlarken; diğer yandan da Orta Hat’tı kullanarak Hazar Denizi üzerinden Batı’ya ulaşabilecektir.
Taşkent yönetimi, Çin’den gelen tekliflere bir öneriyle karşılık vermiş ve “Entelektüel İpek Yolu” oluşturulmasını tavsiye etmiştir. Bu kapsamda sağlık, tarım, gıda güvenliği, yoksulluğun azaltılması, çevre dostu kalkınma ve güvenlik konusundaki çeşitli ilişkilerin geliştirilmesine hazır oldukları belirtilmiştir.[4]
Tacikistan’dan zirve sırasında yapılan açıklamalara bakıldığında ise öncelikle ikili ilişkiler övülmüştür. Ayrıca iki ülke arasındaki yapıcı diyalogu sürdürme ve hem ikili hem de çok taraflı stratejik ortaklığı zenginleştirme niyeti dile getirilmiştir. Karşılıklı ticaretin arttırılması gerektiğini belirten Duşanbe yönetimi, karşılıklı yarar sağlayan yatırımlar için uygun ortamın yaratılması gerektiğini savunmuştur.[5]
Türkmenistan yönetimi, Çin’le geliştirilen sağlıklı ilişkileri destekleyen bir pozisyondadır. Zira ülkeler arasındaki işbirliğinin küresel barış ve istikrara katkıda bulunduğunu belirtmiştir. Bununla birlikte Türkmenistan, Orta Asya topraklarından geçen Büyük İpek Yolu’nun yarattığı etkileşimin dünyanın gelişiminde mühim rol oynadığını ifade etmiştir.[6]
Sonuç olarak Çin ve Orta Asya ülkeleri; karşılıklı çıkar, iyi komşuluk ve bölgesel istikrar çerçevesinde hareket ederek ilişkilerini güçlendirmek istemektedir. Bu durum, küresel bir güce dönüşmek isteyen Çin’in politikalarıyla uyumludur. Aynı zamanda bulundukları bölgenin sınırlarını aşmak isteyen Orta Asya devletlerinin de Çin’le yakınlaşarak hem ekonomik kazanımlarını arttırmayı hem bölgesel işbirliği, refah, istikrar ve güvenliği tesis etmeyi hem de dış politikalarının ana ilkelerinden biri olan çok yönlülüğü daha da güçlendirmeyi hedefledikleri söylenebilir.
[1] “Full Text: Remarks by Chinese President Xi Jinping at the Virtual Summit to Commemorate the 30th Anniversary of Diplomatic Relations Between China and Central Asian Countries”, Xinhuanet, http://www.xinhuanet.com/english/20220125/3227dd74149e43bf89507f382e1451b4/c.html, (Erişim Tarihi: 05.01.2022).
[2] Assel Satubaldina, “Unprecedented Dynamism, High Level of Trust and Good Neighborliness: Tokayev on Kazakhstan’s Ties with China”, The Astana Times, https://astanatimes.com/2022/01/unprecedented-dynamism-high-level-of-trust-and-good-neighborliness-tokayev-on-kazakhstans-ties-with-china/, (Erişim Tarihi: 05.01.2022).
[3] “Sadyr Japarov: Railway from China to Central Asia is a Flagship Project”, 24 KG, https://24.kg/english/221700_Sadyr_Japarov_Railway_from_China_to_Central_Asia_is_a_flagship_project/, (Erişim Tarihi: 05.01.2022).
[4] “Shavkat Mirziyoyev’s remarks at Central Asia-China Online Summit”, The Tashkent Times, http://tashkenttimes.uz/national/8249-shavkat-mirziyoyev-s-remarks-at-central-asia-china-online-summit, (Erişim Tarihi: 05.01.2022).
[5] “President of Tajikistan Emomali Rahmon Attends First Central Asia-China Summit”, Khovar, https://eng.khovar.tj/2022/01/president-of-tajikistan-emomali-rahmon-attends-first-central-asia-china-summit/, (Erişim Tarihi: 05.01.2022).
[6] “The President of Turkmenistan Took Part in the High-Level Meeting “China – Central Asia””, Ministry of Foreign Affairs of Turkmenistan, https://www.mfa.gov.tm/en/news/2982, (Erişim Tarihi: 05.01.2022).
