Hindistan Başbakanı Narendra Modi’nin 3-4 Temmuz 2024 tarihlerinde Kazakistan’ın başkenti Astana’da düzenlenen Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) Devlet Başkanları Zirvesi’ne katılmaması ve onun yerine Dışişleri Bakanı düzeyinde iştirak etmesi, ülkenin Avrasya’da işbirliğine bakışına dair önemli soru işaretlerine yol açmıştır. Halbuki bundan 2 yıl öncesi Hindistan, Afganistan başta olmak üzere Avrasya bölgesindeki terör tehditlerini ele almak amacıyla ŞİÖ’nün terörle mücadele organı olan Bölgesel Anti-Terörizm Merkezi (RATS) toplantısına ev sahipliği yapmıştı. Pakistan’ın da katılım sağladığı Hindistan’daki ŞİÖ toplantısında iki ülke, Avrasya’nın güvenliği için işbirliği yapmaya niyetli olduklarını ortaya koymuşlardı. Yine o dönemde Yeni Delhi yakınlarındaki askeri eğitim üssünde ŞİÖ kapsamında “Manesar-Antiterror-2022” adlı ortak terörle mücadele tatbikatı icra edilmişti.
16 Eylül 2022 tarihinde Semerkant Zirvesi’nde ŞİÖ’nün dönem başkanlığını devralan Hindistan, 2023 yılının Temmuz ayında ilk kez ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’ne ev sahipliği yapmıştı. Bu zirvenin sanal konferans şeklinde icra edilmesi de dikkat çekmişti. 2023 yılında Hindistan, G20’nin dönem başkanlığını da üstlenmiş ve 9-10 Eylül 2023 tarihlerinde Yeni Delhi’de gerçekleşen G20 Liderler Zirvesi’ne Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’in katılmaması yine dikkat çekmişti.
Hindistan’ın izlediği stratejik özerklik politikası, Küresel Güney ülkelerinde etki uyandırırken, Avrasya’daki partneriyle bağlarının açılmasına neden olmuştur. Örneğin Çin, bu süreçte görevi sona eren Hindistan’daki Büyükelçisinin yerine 18 ay boyunca yenisini atamamıştır.[i] Şi ve Modi’nin son 3 yıl içerisindeki tek görüşmesi ise Ağustos 2023 tarihinde Brezilya’da gerçekleşen BRICS Zirvesi’nin oturum aralarında olmuştur. Bu zirvede her iki lider de tartışmalı sınır boyunca “hızlı bir şekilde geri çekilme ve gerilimi azaltma” konusunda anlaşmıştır.
Ayrıca Şi, Modi’ye 2024 yılının Haziran ayındaki seçim zaferi dolayısıyla tebrik mesajı göndermemiştir. Halbuki 2019 yılında Şi, Modi’nin seçimleri kazandığı gün onu tebrik etmiş ve Hindistan’ı “büyük önem verdiğim” “önemli bir komşu” olarak tanımlamıştı.[ii] Şi bu kez Modi’ye mesaj göndermemiş olsa da bu süreçte Meksika ve İzlanda’nın yeni seçilen devlet başkanlarını seçim zaferleri dolayısıyla kutlamıştır. Kısacası Hindistan ve Çin ilişkilerindeki soğuk atmosfer yeniden gün yüzüne çıkmaktadır. Tarafların diyalog ve işbirliğinden uzaklaşması bölgesel gerilimi tırmandırma eğilimi taşımaktadır. Nitekim Modi’nin 2024 yılında ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’ne katılmaması, Çin’e karşı alınmış bir tavır olarak da yorumlanabilir. Bu rekabetin bölgeye olumsuz yansımaları olabilir.
Dünyadaki birçok ülke, ABD’nin baskısı altında Çin’e tavır almaya başlamıştır. Bu yüzden Çin’in özellikle çok kutupluluğu savunan aktörlere olan ihtiyacı giderek artmaktadır. Hindistan ise 2023 yılındaki G20 Zirvesi’nde “Tek Dünya, Tek Aile ve Tek Gelecek” temasını kullanmıştı. Bu, Hindistan’ın dünyayı birleştirmek için vermiş olduğu güçlü bir mesajdı. Eski Hint edebiyatındaki “Vasudhaiva Kutumbakam (Dünya Tek Bir Ailedir)” ifadesi de dünyanın refahını, bireysel çıkarların önünde tutan küresel bir perspektif sunmaktadır.
Günümüzde Hindistan’ın dış politikasındaki stratejik özerkliği ve Avrasya’daki işbirliğine bakışı da bu felsefeyle açıklanabilir. Rusya ve Çin’in çok kutuplu dünya vizyonlarına benzer bir bakış açısını Hindistan da paylaşmaktadır. Ancak Hindistan, çok kutuplu bir dünyayı benimsemekle birlikte dünyanın parçalanması ve bloklara ayrılmasına da karşıdır. Bu yönüyle “çok kutupluluk” ve “tek dünya” mesajları aslında bütünleştirici mesajlardır. Hindistan, uluslararası platformların blok siyasetine alet edilmesine de itiraz etmektedir. Örneğin Yeni Delhi, G20 Zirvesi çerçevesinde Rusya ve Çin’in ötekileştirilmesine karşıdır. Aynı şekilde Hindistan, Batılı ülkelerin de BRICS platformundan dışlanmasına karşıdır. Bu durum ŞİÖ için de geçerlidir. Yeni Delhi, ŞİÖ platformunun herhangi bir bloğun parçası olmasına sıcak bakmamaktadır.
İran ve Belarus’u da üyeliğe kabul etmesi nedeniyle ŞİÖ’nün son yıllarda Batı’nın karşısında bir eksene dönüştüğü iddia edilmektedir. Hindistan’ın Astana’daki son ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’ne dışişleri bakanı düzeyinde katılması da buna yönelik bir itiraz göstergesi olabilir. ŞİÖ’nün çok üyeli yapısı, karar alım süreci yavaşlatarak terörle mücadele sürecini de sekteye uğratabilir. Bu durum, Orta Asya’nın güvenliğiyle yakından ilgili olan Hindistan’ın çıkarlarına da uygun düşmemektedir. Tüm bu faktörler nedeniyle Hindistan’ın Avrasya’da işbirliğine olan ilgisi de azalmaktadır. Bu bakımdan Hindistan, ŞİÖ’nün en kararsız üyesi olarak görülmektedir.[iii]
Modi Hükümeti’nin son on yılda Batılı aktörlerle kurduğu yakın işbirlikleri, Rusya ve Çin gibi büyük Avrasyalı güçlerin nezdinde Hindistan’ı giderek “güvenilmez bir aktör” konumuna sürüklemektedir. 2024 yılının Haziran ayında İtalya’da düzenlenen G7 Zirvesi’ne katılım sağlayan Modi’nin Kazakistan’daki ŞİÖ Zirvesi’ni atlaması, Avrasya’daki işbirliği ve uyum sürecinin ne kadar kırılgan olduğunu da gözler önüne sermiştir. ŞİÖ Zirvesi çerçevesinde hem Pakistan hem Çin liderleriyle birlikte görüntü vermek istemeyen Modi, işbirliği tercihini Batılı aktörler ve Rusya’dan yana kullanmaktadır. Pekin’le ilişkilerinden farklı olarak Yeni Delhi, Moskova’yla kurduğu bağlardan stratejik çıkarlar elde edebilmektedir.
Sonuç olarak Hindistan’ın ŞİÖ çerçevesinde Rusya ve Çin’le kolektif işbirliği yapma potansiyeli, BRICS bağlamında yürütülen işbirliği sürecine kıyasla nispeten düşük kalmaktadır. Yine de bu üç aktör, Küresel Güney’in liderliği için rekabet halindedirler. Nitekim Hindistan’ın dış politikası, daha çok kendi ulusal çıkarlarına dayanmaktadır. Bu, küresel siyasette bir denge arayışından ziyade kendi stratejik özerkliğini ilan etmek anlamına gelmektedir. Hindistan’ın büyük (grand) stratejisi, Batı’nın çıkarlarıyla giderek daha fazla uyumlu hale gelmektedir. Bu durum, Avrasya’da işbirliği sürecinin daha fazla zayıflayacağına işaret etmektedir.
[i] “China names new ambassador to India after 18-month vacancy amid border dispute deadlock”, SCMP, https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/3262160/china-names-new-envoy-india-after-18-month-vacancy-amid-border-dispute-deadlock, (Erişim Tarihi: 20.07.2024).
[ii] “Election Results 2019: Xi Jinping Sends “Congratulations” To PM Modi As BJP Set For Massive Win”, NDTV, https://www.ndtv.com/india-news/election-results-2019-xi-jinping-sends-congratulations-to-pm-narendra-modi-as-bjp-set-for-massive-wi-2041934, (Erişim Tarihi: 20.07.2024).
[iii] “China, Russia See SCO at Counterweight to NATO but India Is Ambivalent”, USIP, https://www.usip.org/publications/2024/07/china-russia-see-sco-counterweight-nato-india-ambivalent, (Erişim Tarihi: 20.07.2024).
