Nikol Paşinyan’ın 2018 yılında göreve gelmesiyle birlikte Ermenistan’ın dış politikası hızla Batı eksenli bir yöne kaymıştır. Bu değişim 2020 yılındaki İkinci Karabağ Savaşı öncesinde, sırasında ve sonrasında Batılılaşma ve Batı merkezli “Renkli Devrim” belirtilerinin Ermenistan’da görülmeye başlanmasıyla daha da belirgin hâle gelmiştir.
Ermenistan’ın dış politika anlayışında dengeci politikaların ötesinde radikal bir Batı yanlısı tutum benimsenmiştir. Paşinyan Hükûmeti, önceki dönemlerdeki Rusya yanlılığının aksine Batı yanlısı bir dış politika gütmektedir. Bu kapsamda Ermenistan askerî birlikleri, 15 Temmuz 2024 tarihinde ABD ile ortak bir askerî tatbikat gerçekleştirmiştir. “Kartal Ortağı” adı verilen bu tatbikatın, Ermenistan Savunma Bakanı Suren Papikyan’ın açıklamalarına göre, uluslararası barışı koruma misyonlarına katılan birliklerin birlikte çalışabilirliğini artırmayı amaçladığı belirtilmiştir.[i]
Ermenistan’ın Batı yanlısı tutumu, bölgede olası bir NATO genişlemesine işaret etmektedir. ABD, Güney Kafkasya’da Rusya’yı çevreleme politikası çerçevesinde bu askerî tatbikatla duruma adeta göz kırpmıştır.
Ermenistan’ın yeni dış politika anlayışı, uluslararası düzeyde farklı arayışları da beraberinde getirmektedir. Ancak Ermenistan’da bulunan Gümrü’deki 102. Rus Askerî Üssü, Rusya’nın bölgedeki hegemonyasının askerî anlamda devam ettiğini göstermektedir.[ii] 2013 yılında bölgeyi ziyaret eden Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in “Rusya asla buradan ayrılmayacak, tam tersine, buradaki konumumuzu güçlendireceğiz” söylemi, İkinci Karabağ Savaşı’ndaki tarafsız tutumuyla birleştiğinde, Rusya’nın bölgedeki varlığını sürdürme amacını ortaya koymaktadır.
ABD, Güney Kafkasya’daki politikasını Rusya-Ukrayna Savaşı öncesinde NATO merkezli stratejik hamlelerle şekillendirirken, savaşın başlamasıyla birlikte AB üzerinden hareket etmeye başlamıştır. Gürcistan, bu stratejinin bir örneği olarak öne çıkmaktadır. Ermenistan’ın Batı’ya yönelmesi, ABD’nin dolaylı olarak “uluslararası barışı koruma” söylemleriyle bu süreci desteklemesine yol açacaktır. Ancak Ermenistan’ın Batı’nın taleplerine uyum sağlaması adına ABD ve Avrupa merkezli Ermeni diasporasının da devreye girmesi beklenmektedir.
AB’nin Ermenistan üzerindeki yumuşak güç etkisi, 2024 yılı Temmuz ayında AB-Ermenistan ilişkilerinde vize serbestisi görüşmelerinin başlamasıyla kendini göstermiştir. Gürcistan’da benzer süreçlerin yaşanmış olması,[iii] Ermenistan’da da benzer bir senaryonun tekrar edileceği öngörüsünü güçlendirmektedir. AB-Ermenistan ilişkilerinde vize serbestisine ek olarak Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen tarafından açıklanan Ermenistan-AB Ortaklık Gündemi çerçevesinde 270 milyon avro değerindeki “Dayanıklılık ve Büyüme Planı” da dikkat çekmektedir.[iv]
Ermenistan’ın AB ve ABD ile yakınlaşması, Rusya’nın bölgedeki siyasî ve askerî nüfuzunu artırma ihtimalini beraberinde getirmektedir. Ancak Ermeni toplumunda artan Rus düşmanlığına karşı Batı’nın yumuşak güç etkisi daha ağır basmaktadır. Ülkede olası anayasa reformu gibi “Renkli Devrim” anlayışına benzer tutumlar devam etmektedir. Bu bağlamda Ermenistan-Azerbaycan ihtilafının güncel nedenlerinden biri olan Ermenistan’ın Karabağ’a yönelik Bağımsızlık Bildirgesi’ne atıfta bulunması önemli bir yere sahiptir. Güncel anayasanın giriş kısmında yer alan bu tartışmalı ön söz, Azerbaycan hükûmeti tarafından barış koşullarının tamamlanması için Ermenistan’da bir anayasa reformu şartı olarak öne sürülmüştür.[v] Paşinyan, bu kısmın Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne karşı olduğunu kabul etmiş, ancak değişimin zamanla gerçekleşeceğini belirtmiştir.[vi]
Ermenistan Başbakanı Paşinyan, 18 Nisan 2023 tarihli konuşmasında Azerbaycan Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünü tanıdığını yinelemiş olsa da barış müzakereleri sonuçsuz kalmıştır.[vii] 18 Temmuz 2024 tarihinde Londra’da düzenlenmesi planlanan zirveye Ermenistan ve Azerbaycan’ın katılmaması, her iki tarafın da birbirini suçlamasına yol açmıştır.[viii]
Bu çerçevede, sadece bölgesel barışın izleri değil, “Renkli Devrim” izleri de mevcuttur. Gürcistan’daki 2003-2004 Gül Devrimi ve sonrasında yaşanan anayasa değişiklikleri, Ermenistan’da benzer bir sürecin yaşanabileceğine işaret etmektedir. Paşinyan Hükûmeti, 2004 yılında Gürcistan’da olduğu gibi konumunu güçlendirecek anayasa değişikliklerine gitmeyi hedeflemektedir. Örnek olarak 2003-2004 yılında Gül Devrimi ile Gürcistan’da hükûmete gelen Ulusal Hareket ile Saakaşvili Hükûmeti, Rusya aleyhinde tutum sergilemiş, radikal Avrupacı ve NATO’cu tavır ortaya koymuştur. Devamında ise 2004 yılında Anayasa’da “daha demokratik zemin için” söylemiyle değişime gidilmiştir. Bu değişiklik ise Gürcistan dâhilinde parlamenter sistemdeki denge ve yetkileri, adeta Başbakan konumundan, Saakaşvili’nin bulunduğu Cumhurbaşkanı’na toplamış idi.
Ermenistan dâhilindeki yerel dinamiklerin hükûmet lehine yeniden oluşturulmak istenmesi, Rusya karşıtı tutum, radikal Batı yanlılığı yapan Paşinyan Hükûmeti, bahsi geçen Anayasa reformu bahanesinden yola çıkarak 2004 yılında olduğu gibi konumunu güçlendirecek değişimlere gidilmesi beklenilebilir.
Batı’nın Ermenistan üzerindeki hamleleri, İran’da seçimleri kazanan yeni Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan’ın İran-AB ilişkilerini nükleer anlaşma çerçevesinde canlandırma çabalarıyla da ilişkilendirilebilir. Batı’nın Ermenistan’ı Batılılaştırması, bölgede İran’la sınır komşusu olma ihtimalini ve İran’la ilişkilerin Çin ve Rusya aleyhine işleyeceği düşüncesini beraberinde getirebilir. Ancak Çin’in Modern İpek Yolu ve Rusya merkezli Uluslararası Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru (INSTC) gibi önemli lojistik koridorların merkezinde yer alan İran, yanlış bir adımla mevcut kötü ekonomisini daha da zor duruma sokabilir. Ermenistan-İran ilişkilerinin son dönemdeki olumlu seyri göz önüne alındığında, Batı ile İran arasındaki müzakerelerde Ermenistan’ın arabulucu rolü üstlenmesi beklenebilir.
Tüm bu süreçte Paşinyan Hükûmeti’nin bölgesel politikaları göz ardı etmeyerek komşularla “sıfır sorun” diplomatik ilişkisi çerçevesinde hareket etmesi beklenmektedir.
[i] “Armenia launches military drills with US amid souring ties with old ally Russia”, VOA, https://www.voanews.com/a/armenia-launches-military-drills-with-us-amid-souring-ties-with-old-ally-russia-/7699015.html, (Erişim Tarihi: 23.07.2024).
[ii] Joshua Kucera, “The Russian Military Base In Armenia At The Eye Of A Geopolitical Storm”, RadioFreeEurope, https://www.rferl.org/a/armenia-russian-base-gyumri-alliance-weakening-geopolitical-storm/32874563.html, (Erişim Tarihi: 23.07.2024).
[iii] “EU to Start Visa Liberalization Talks with Armenia”, Massis Post, https://massispost.com/2024/07/eu-to-start-visa-liberalization-talks-with-armenia/, (Erişim Tarihi: 23.07.2024).
[iv] “EU announces new €270 million Resilience and Growth package for Armenia”, EU Neighbours East, https://euneighbourseast.eu/news/latest-news/eu-announces-new-e270-million-resilience-and-growth-package-for-armenia/, (Erişim Tarihi: 23.07.2024).
[v] Onnik James Krikorian, “Baku insists on Constitutional change for Armenia peace accord”, Osservatorio, https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Armenia/Baku-insists-on-Constitutional-change-for-Armenia-peace-accord-232254, (Erişim Tarihi: 23.07.2024).
[vi] Onnik James Krikorian, “Armenia, Pashinyan pushes for new constitution, opposition screams foul”, Osservatorio, https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Armenia/Armenia-Pashinyan-pushes-for-new-constitution-opposition-screams-foul-229926, (Erişim Tarihi: 23.07.2024).
[vii] Nane Sahakian ve Lusine Musayelian, “Pashinian Reaffirms Recognition Of Azerbaijan’s Territorial Integrity”, Azatutyun, https://www.azatutyun.am/a/32369093.html, (Erişim Tarihi: 23.07.2024).
[viii] Felix Light ve Nailia Bagirova, “Armenia, Azerbaijan accuse each other of rejecting meeting at UK summit”, Reuters, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/armenia-azerbaijan-accuse-each-other-rejecting-meeting-uk-summit-2024-07-18/, (Erişim Tarihi: 23.07.2024).
