Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Temsilciler Meclisi Başkanı Nancy Pelosi liderliğindeki bir heyet, 18 Eylül 2022 tarihinde Erivan’ı ziyaret etmiştir. Ziyaretin programı, Ermenistan’ın güvenlik sorunları hakkında, üst düzey siyasi liderlerle yapılacak görüşmeleri içermiştir. Yaptığı açıklamada Pelosi, Ermenistan’ın ekonomik ve güvenlik konularında ABD’den ne beklediğini anlamak için bir Kongre heyetinin Erivan’a geldiğini belirtmiştir. Ona göre, ziyaret çerçevesinde savunma konularındaki işbirliği değerlendirilmiştir. Pelosi, ABD’nin Karabağ’daki anlaşmazlığın çözümüne yönelik taahhüdünü de vurgulamıştır.[1]
Ziyaret, Ermenistan’ın Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGAÖ) müttefikleri konusunda yaşadığı hayal kırıklığının gölgesinde gerçekleşmiştir. 13-14 Eylül 2022 tarihlerinde onlarca askerin hayatını kaybettiği Azerbaycan-Ermenistan sınır çatışmalarının başlamasından hemen sonra Erivan, diğer meselelerin yanı sıra “ülkenin toprak bütünlüğünü” yeniden sağlamak için KGAÖ anlaşmasının, askeri yardımı da içeren 4. maddesinin işletilmesini istemiştir.
Söz konusu çağrı nedeniyle ittifak, sahadaki durumu değerlendirmek için ülkeye bir misyon göndermeye karar vermiştir. Misyonun öncü grubu, taraflar zaten bir ateşkes sağlamayı başarmışken; Erivan’a gitmiştir. KGAÖ Genel Sekreteri Stanislav Zas’ın ise bölgeye bir hafta sonra gideceği belirtilmiştir. Ermenistan ise KGAÖ’nün bu yaklaşımı nedeniyle hayal kırıklığına uğramıştır.
Pelosi’nin ziyareti, bir ay önce kararlaştırılmış olsa da ziyaretin sınır çatışmalarından hemen sonra gerçekleşmesi, Ermeni toplumunda yüksek beklentilere yol açmıştır. Aynı zamanda Pelosi de bu beklentileri arttıracak bir duruş sergilemiştir. Zira ABD Temsilciler Meclisi Başkanı, konuyla ilgili şu yorumu yapmıştır:[2]
“Bugün ABD’den Ukrayna’ya, Tayvan’dan Ermenistan’a kadar, demokrasi ve otokrasi arasında bir seçimle karşı karşıyayız ve biz bir kez daha demokrasiyi seçmeliyiz.”
Pelosi, bahsi geçen açıklamasıyla Ermenistan’ın, Rusya’dan yana değil; demokrasiyi temsil eden ABD’den yana seçim yapması gerektiğini ima etmiştir. ABD Temsilciler Meclisi Başkanı’nın bu tür karşılaştırmaları, Ermenistan’daki gruplara da ilham vermiştir. Nitekim Pelosi’nin sözleri ile KGAÖ’nün verdiği tepki arasında karşılaştırmalar yapılmıştır. Ermenistan Parlamentosu Başkanı Alen Simonyan, KGAÖ’nün Azerbaycan’la sınır ihtilafları bağlamında Ermenistan’ın yardım çağrısına yönelik eylem ve tepkisinden memnuniyetsizliğini dile getirmiş ve Rusya’dan daha önemli bir destek beklediklerini belirtmiştir. Simonyan’ın açıklaması şu şekildedir: [3]
“Tabii ki memnun değiliz… KGAÖ’nün neyi neden yapmadığını uzun süre halka açıklayamayacağız. Ve tabii ki bundan bir sonuç çıkaracağız, zaten yapıyoruz ve yaptık.”
Ayrıca Simonyan, “Ancak bugün ani hareketlerde bulunmak için doğru zaman değil.” diyerek Ermenistan’ın KGAÖ’den ayrılma noktasında doğru zamanı beklediğini ifade etmiştir.[4]
Ermenistan Güvenlik Konseyi Sekreteri Armen Grigonyan da çeşitli medya kuruluşlarına verdiği röportajlarda, Erivan’ın KGAÖ’nün Azerbaycan’a tepkisiz kalmasından ötürü memnuniyetsizlik içerisinde olduğunu söylemiştir. Grigonyan, Azerbaycan’la yaşanan olaylara dair aşağıdaki değerlendirmede bulunmuştur: [5]
“KGAÖ, Erivan’ın beklentilerini karşılamamıştır… Ermenistan’ın KGAÖ üyeliğini askıya alıp almaması konusunu Ermenistan değil; KGAÖ düşünmeli… Erivan, KGAÖ’nün işlediğine inanmaktaydı; ancak bu konudaki umutlarımız, artık uçtu.”
Öte yandan Simonyan, ABD’nin Ermenistan’ın siyasi ve ekonomik hayatında kilit bir yere sahip olduğunu ve Ermenistan ile Azerbaycan arasında ateşkesin kurulmasında büyük rol oynadığını açıklayarak[6] Ermenistan’ın sorunlarında ve Karabağ Meselesi’nin çözümünde belirleyici olanın Rusya değil; ABD olduğunu öne sürmüştür.
Özetle KGAÖ’nün Ermenistan’dan ve Erivan’ın da KGAÖ’den uzaklaştığı görülmektedir. Bu süreç yeni başlamamıştır. İttifak, Azerbaycan-Ermeni çatışmasının şiddetlendiği her dönemde kendini olaylardan uzak tutmaya özen göstermiştir. Nitekim 2020 yılında Karabağ’da çatışma patlak verdiğinde de KGAÖ, savaşın Ermenistan dışında devam ettiğini ve bu yüzden de sürece müdahale etmeyeceğini belirtmişti. Yani Bakü-Erivan hattındaki tansiyonun yükseldiği süreçlerde ittifak, sınır çatışmalarına karışmadığını açıklayan bir duruşa sahiptir. Nitekim KGAÖ Ortak Karargâhı Başkanı Anatoly Sidorov, çatışmalar nedeniyle ziyaret ettiği Ermenistan’a varmadan önce, bu ülkeye hiçbir askeri birliğin gönderilmeyeceğini açıklayarak aynı tavrı sürdürmüştür.
Söz konusu açıklamasında Sidorov, KGAÖ Devlet Başkanları’nın oybirliğiyle Ermenistan ile Azerbaycan arasında var olan bu sorunun siyasi ve diplomatik yöntemlerle çözülmesi gerektiğini beyan ettiklerini, herhangi bir askeri güç kullanımı ve hatta KGAÖ’nün müdahalesinin gündemde olmadığını ve yakın gelecekte de böyle bir gelişmenin yaşanmayacağını belirtmiştir.[7]
Esasen KGAÖ-Ermenistan ilişkileri, sadece Rusya-Ermenistan münasebetlerinin gölgesinde gelişmemektedir. Mevzubahis örgütün üyelerinden Kazakistan da askerlerini çatışma bölgesine göndermeyeceğini net bir şekilde ifade etmiştir. Örneğin Kazakistan Meclisi Savunma ve Güvenlik Komitesi Üyesi Aydos Sarım, Erivan’ın KGAÖ’dan askeri yardım talep etmesinin ardından Kazakistan’ın bölgeye asker göndermekle ilgilenmediğini söylemiştir. Ayrıca Sarım, Kazakistan’ın Ermenistan’ı, Azerbaycan’la ilişkilerin zararına olacak şekilde destekleyemeyeceğini dile getirmiştir. Bununla birlikte Kazakistan kamuoyunun Azerbaycan’ı desteklemeye daha meyilli olduğunu da dile getirmiştir.[8]
Rusya da Azerbaycan’la münasebetlerini Ermenistan’la olan ilişkilerinden daha fazla önemsemektedir. Moskova’ya göre Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, Azerbaycan’la çatışmaların yaşandığı durumlarda Rusya’ya ihtiyaç duymakta ve Kremlin’in bölgedeki nüfuzunu kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya çalışmaktadır. Fakat Ermenistan’a yönelik herhangi bir güvenlik riskinin olmadığı durumlarda ise Paşinyan yönetimi, Rusya’ya alternatif stratejik ortaklar arayışı içerisindedir. Elbette Moskova, bu durumun farkındadır. Zira Ermenistan, özellikle de ABD ve Fransa’yla ilişkilerini geliştirmeye çalışmakta ve Rusya’ya olan bağımlılığını azaltmanın yollarını aramaktadır. Bu nedenle Rusya, Kafkasya’daki öncelikli aktör olarak Azerbaycan’ı görmektedir. Bu yüzden de ABD’nin Ermenistan’ı desteklemesi ve Karabağ konusunda Azerbaycan’ı eleştirmesinin Bakü’yü Moskova’ya daha fazla yaklaştıracağını söylemek mümkündür.
Diğer taraftan Rusya ve Kazakistan gibi KGAÖ üyelerinin Ermenistan’ın taleplerine cevap vermemesi, Erivan’ın KGAÖ’nün işlevselliğini yitirmiş bir örgüt olduğuna inanmasına yol açmaktadır. Yani Ermenistan, siyasi olarak söz konusu örgüte olan güvenini kaybetmiş durumdadır. Ancak örgüte ve Rusya’yla müttefiklik anlaşmasına somut bir alternatif bulamadığı sürece radikal kararlar almaktan da imtina edecektir. Bir diğer ifadeyle, Ermenistan’ın zaman içerisinde kendisine alternatif bir müttefik edinmesi halinde, KGAÖ’yle ilişkilerini sonlandırması gündeme gelebilir. Pelosi’nin, ziyaret sırasında ABD ile Ermenistan arasındaki güvenlik ve savunma işbirliğinin konuşulacağını belirtmesi de bahsi geçen duruma yönelik bir altyapı hazırlığı olarak yorumlanabilir.
Neticede ABD, Ermenistan’da Paşinyan Hükümeti’nin iktidarda kalmasını ve ülkenin Batı’yla daha fazla yakınlaşmasını istemektedir. Pelosi’nin ziyareti de bu beklentiyi yansıtan bir hadise olarak not edilmelidir. Kuşkusuz ABD’nin Ermenistan’a desteğinin devam etmesi, Erivan’ın KGAÖ’dan daha da uzaklaşmasına vesile olacaktır. Ancak Ermenistan’ın Batı’yla yakınlaşma sürecini hızlandırması halinde, KGAÖ’nün baş aktörü olan Rusya da Ermenistan’ın güvenliğini sağlama konusundaki yükümlüğünden aşamalı olarak vazgeçebilir.
[1] “Пелоси заявила, что хочет понять ожидания Армении от США”, Ria Novosti, https://ria.ru/20220918/armeniya-1817652815.html, (Erişim Tarihi: 19.09.2022).
[2] “Пелоси: От США до Украины, Тайваня и Армении мир стоит перед выбором между демократией и автократией”, Panorama, https://www.panorama.am/ru/news/2022/09/17/%D0%9F%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%81%D0%B8/2731752, (Erişim Tarihi: 19.09.2022).
[3] “В Ереване заявили, что ожидали более значимой поддержки от РФ”, İnterfax, https://www.interfax.ru/world/862624, (Erişim Tarihi: 19.09.2022).
[4] Aynı yer.
[5] “«Этой надежды больше нет»-Армен Григорян о запуске механизмов ОДКБ”, Raiyo Azatutyun, https://rus.azatutyun.am/a/32037505.html, (Erişim Tarihi: 19.09.2022).
[6] “США сыграли большую роль в установлении перемирия между Арменией и Азербайджаном – Ален Симонян”, aysor, https://www.aysor.am/ru/news/2022/09/15/%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BD-%D0%A1%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D1%8F%D0%BD/2007874, (Erişim Tarihi: 19.09.2022).
[7] “ОДКБ пока не планирует отправлять военный контингент в Армению”, İnterfax, https://www.interfax.ru/world/862266, (Erişim Tarihi: 19.09.2022).
[8] “Казахстан отказался вступать в армяно-азербайджанский конфликт под эгидой ОДКБ”, Moskovaskiy Komsomolets, https://www.mk.ru/politics/2022/09/14/kazakhstan-otkazalsya-vstupat-v-armyanoazerbaydzhanskiy-konflikt-pod-egidoy-odkb.html, (Erişim Tarihi: 19.09.2022).
