15-16 Eylül 2022 tarihlerinde Özbekistan’ın tarihi ve manevi önemiyle ön plana çıkan kadim şehirlerinden Semerkant’ta düzenlenen Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) Liderler Zirvesi, 15 ülkenin devlet başkanına ev sahipliği yapması sebebiyle uluslararası kamuoyunun dikkatini çekmektedir. Bu kapsamda söz konusu zirveyi, iki boyut üzerinden yorumlamak mümkündür. Bunlardan ilki ŞİÖ’nün mevcut durumu ve gelecek projeksiyonudur. İkincisi ise Özbekistan’ın dönem başkanlığıdır.
Öncelikle ŞİÖ’nün bölgeselden küresele işbirliğini merkeze alan yapıcı bir örgüt olarak ön plana çıktığı vurgulanmalıdır.[1] Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev’in ifadesiyle başarılı bir bölgesel işbirliği modeli olan ŞİÖ,[2] her geçen gün uluslararası sistemde çok kutupluluğa dönük çabaları temsil eden güçlü bir işbirliği platformuna dönüşmektedir. Nitekim 2017 yılında Hindistan ve Pakistan’ın ŞİÖ üyesi olduğu, 2021 senesinde İran’ın üyeliğinin kabul edildiği ve bu zirvede de Belarus’un üyeliği yönünde somut gelişmeler yaşandığı görülmektedir. Bu nedenle de ŞİÖ’nün genişleme eğiliminde olduğu söylenebilir. Üstelik ŞİÖ’nün gözlemci üye ve diyalog ortağı sayısını da her geçen arttırdığı görülmektedir. Nitekim Semerkant Zirvesi’yle beraber Bahreyn ve Maldivler’in de “Diyalog Ortağı” olmasına ilişkin süreç başlatılmıştır.
Halihazırda dünya nüfusunun neredeyse yarısını barındıran ŞİÖ ülkeleri, küresel petrol rezervlerinin %25’ine, kömür rezervlerinin %35’ine, doğalgaz rezervlerinin %50’sinden fazlasına ve uranyum rezervlerinin neredeyse yarısına sahiptir.[3] Bu da ŞİÖ’nün her geçen gün çok daha güçlü bir ekonomik entegrasyon örgütü olmasına kapı aralamaktadır. Kuşkusuz ŞİÖ’nün iktisadi rolünün ön plana çıkmasına paralel olarak örgütün uluslararası sistemdeki ağırlığı ve saygınlığı ve buna bağlı olarak da çeşitli devletlerin ŞİÖ’ye olan ilgisi artmaktadır.
Bununla birlikte söz konusu işbirliğine dayalı yapıcı yaklaşım, ekonomiyle sınırlı kalmamakta ve bölgesel güvenlik başta olmak üzere çeşitli meselelere de odaklanmaktadır. Bu nedenle Semerkant Zirvesi’nin üye devletlerin en önem verdikleri güvenlik meselelerinden biri olan Afgan Sorunu’na ilişkin yapıcı çabalara odaklandığı söylenebilir.
Ayrıca zirvede otuza yakın belge de imzalanmıştır.[4] Mevzubahis belgeler arasında en dikkat çekici olan husus ise ulaştırma altyapılarının geliştirilmesi; yani koridorlar mevzusudur. Zira bu durum, ŞİÖ’nün çok kutupluluğa evrilen dünyada, yeni bloklar değil; işbirliği köprüleri inşa ettiğinin somut bir göstergesidir.
Diğer taraftan söz konusu belgeler, esasen meselenin ikinci boyutunu; yani Özbekistan’ın dönem başkanlığının başarılarını yansıtmaktadır. Zira ortaya çıkan metinler, Taşkent yönetiminin yapıcı diplomasi anlayışının başarısıdır. Çünkü Özbekistan, ŞİÖ’ye üye olduğu 2001 yılından beri Orta Asya başta olmak üzere bölgesel ve bölgeler arası işbirliği süreçlerinde kritik sorumluluklar üstlenmektedir. Taşkent yönetimi, özellikle de Sayın Mirziyoyev’in sağduyulu ve vizyoner liderlik anlayışı sayesinde uluslararası işbirliği arayışlarının merkez aktörü haline gelmektedir. Bu durum, “Yeni Özbekistan” realitesini ŞİÖ Dönem Başkanlığı vesilesiyle bir kez daha teyit etmiştir.
“Yeni Özbekistan”, küresel ölçekte güven krizlerinin derinleştiği ve jeopolitik çelişkilerin arttığı günümüz konjonktüründe, ŞİÖ’nün otoritesini ve konumunu güçlendirecek mühim adımlar atmıştır. Bu bağlamda Sayın Mirziyoyev’in “ŞİÖ Semerkant Zirvesi: Küreselleşen Bir Dünyada Diyalog ve İşbirliği” başlıklı makalesinde üye devletlere “Bölgesel güvenliğin sağlanması yoluyla çok yönlü işbirliğinin teşvik edilmesi, ŞİÖ’nün başarı öyküsünü oluşturur.”[5] mesajını vermesi de Taşkent yönetiminin bakış açısını ve ortaya koyduğu yapıcı duruşu net bir şekilde gözler önüne sermiştir.
Bu noktada zirvenin Semerkant’ta düzenlenmesinin de binlerce yıllık işbirliğini yansıtacak sembolik bir önem taşıdığı söylenebilir. Zira Semerkant, 2500 yıllık kültür, medeniyet ve ticaret şehri olarak ŞİÖ’nün Özbekistan’ın dönem başkanlığındaki atılımlarına dair güçlü bir mesajı barındırmaktadır.
Elbette bu durum, yalnızca Özbekistan’ın değil; ŞİÖ’nün de mesajıdır. Dolayısıyla ŞİÖ’nün güçlü bir ekonomik işbirliği örgütü olarak bölgesel ve küresel entegrasyon süreçlerinde üstlendiği ve üstleneceği rolün “Semerkant Ruhu” şeklinde nitelendirilebilecek bir yardımlaşma ve dayanışma kültürüne dayanacağı ifade edilebilir. Sayın Mirziyoyev, söz konusu durumu bahsi makalesinde şu sözlerle dile getirmiştir:[6]
“Büyük İpek Yolu’nun incisi sayılan eski Semerkant kenti, ŞİÖ ve üye ülkelerinin yararı ve refahına hizmet etmek için tasarlanmış yeni atılım önerileri ve girişimleriyle dünyanın on dört ülkesinin liderlerini ağırlamaya hazırdır.”
Neticede bir yandan Batı’yla güçlü ilişkiler kuran Özbekistan; diğer taraftan da dış politikasında uyguladığı çok vektörlü ve çok boyutlu diplomasi anlayışına uygun bir biçimde Doğu’daki işbirliklerinin en önemli mimarlarındandır. Dolayısıyla küresel ekonominin ve gücün Asya’ya kaydığı günümüz konjonktüründe Özbekistan, Avrasya’nın kalbinde işbirliğine ilişkin yol gösterici tutumuyla adeta bir kutup yıldızı olarak konumlanmakta ve Doğu-Batı bağlantısının en kritik aktörü haline gelmektedir. Taşkent yönetiminin bu başarısı, ŞİÖ’nün de uluslararası işbirlikleri noktasında bir cazibe merkezi haline gelmesine büyük katkı sağlamaktadır.
[1] Mehmet Seyfettin Erol, “Term Presidency of Uzbekistan and Transformation of SCO from Regionality to Global”, ANKASAM, https://www.ankasam.org/term-presidency-of-uzbekistan-and-transformation-of-sco-from-regionality-to-global/?lang=en/, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[2] Şevket Mirziyoyev, “Şanghay İşbirliği Örgütü’nün Semerkant Zirvesi: Küreselleşen Bir Dünyada Diyalog ve İşbirliği”, ANKASAM, https://www.ankasam.org/sanghay-isbirligi-orgutunun-semerkant-zirvesi-kuresellesen-bir-dunyada-diyalog-ve-isbirligi-1/, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[3] “SCO Energy Club: structure ready for international interaction, not Shanghai Six’s elite club”, Infoshos, http://infoshos.ru/en/?idn=13913, (Erişim Tarihi: 22.08.2022).
[4] “ŞİÖ Zirvesi Özbekistan’ın Semerkant Şehrinde Başladı”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/sio-zirvesi-ozbekistan-in-semerkant-sehrinde-basladi/2686492, (Erişim Tarihi: 16.09.2022)
[5] Mirziyoyev, a.g.m.
[6] Aynı yer.
