Çin dış politikasında Ortadoğu son derece önem taşıyan bir bölgedir. Bölgedeki pek çok ülkeyle yakın diyaloğa sahip olan Çin, ilişkilerini ilerletmek adına 7-9 Aralık 2022 tarihleri arasında gerçekleşen Çin-Arap Ülkeleri Zirvesi ile Çin-Körfez İşbirliği Örgütü Zirvesi’ne Devlet Başkanı düzeyinde katılım sağlamıştır. Bu ziyaret kapsamında Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, öncelikle Suudi Arabistan Kralı Selman bin Abdulaziz’le bir araya gelmiştir. İki liderin görüşmesi, Çin ile Suudi Arabistan arasındaki ilişkilerin güçlendirilmesi açısından ehemmiyet taşımaktadır.
Şi, en son 19-23 Ocak 2016 tarihleri arasında çıktığı Ortadoğu turu kapsamında Suudi Arabistan’ı ziyaret etmiştir. Tur sürecinde Arap ülkeleriyle 52 işbirliği metni imzalayan Şi, bu işbirliklerinden 14’ünü Suudi Arabistan’la yapmıştır. İşbirliği yapılan konulardan en önemlisi ise Suudi Arabistan’ın Yanbu şehrinde Yanbu Aramco Sinopec Rafine Şirketi (YASREF) petrokimya rafinerisinin yapımının Çin’e verilmesidir. Zira YASREF, Çin’in Suudi Arabistan’daki en büyük yatırım projesidir.[1]
7 Aralık 2022 tarihinde gerçekleşen görüşme, her iki ülkeye de yeni fırsatlar sunmaktadır. Suudi Arabistan’ın resmi kanalları, zirvede 29 milyar dolar değerinde anlaşma imzalanacağını belirtilmiştir. Aynı zamanda Suudi Kralı Salman Bin Abdülaziz’in daveti üzerine Şi’nin iki ülke arasındaki tarihi bağları ve stratejik ortaklığı güçlendirmek için Suudi Arabistan’ı ziyaret ettiği ifade edilmiştir.[2] Peki, Çin ve Suudi Arabistan arasındaki yakın ilişkilerde ön plana çıkan konular nelerdir ve iki ülkenin geliştirdiği işbirlikleri nelere dayanmaktadır?
Pekin-Riyad hattındaki gelişen yakın ilişkilerin birçok boyutu bulunmaktadır. Bunlardan ilki, enerji güvenliğidir. 1990’lı yıllardan beri Pekin yönetimi, Ortadoğu coğrafyasına “enerji arzının güvenliğini sağlama” hedefiyle bakmaktadır. Pekin’in enerji güvenliği politikası; Çin ekonomisinin büyümesi, halkın refahının artması, ordunun modernize edilmesi ve rejimin istikrarının sağlanmasıyla yakından ilişkilidir.[3] Bundan dolayı dünya üzerindeki petrolün %17’sine sahip olan Suudi Arabistan’la enerji alanındaki işbirliğinin sürekliliği, Çin için hayati önem taşımaktadır.[4] Halihazırda Çin’in en büyük petrol sağlayıcısı, Suudi Arabistan’dır.[5] Suudi Arabistan açısındansa Çin, petrol ihracatı için en stratejik pazardır. Riyad yönetimi, özellikle de 11 Eylül 2001 tarihli terör saldırıları sonrasında büyük güçlerle ilişkilerini dengelemeye yönelmiş ve “Doğu’ya bak” politikasını benimsemiştir.[6] Nitekim 7 Aralık 2022 tarihinde Suudi Arabistan Enerji Bakanı Prens Abdulaziz bin Salman, “Dünyanın en büyük enerji tüketicisi olan Çin ile dünyanın en büyük petrol ihracatçısı olan Suudi Arabistan arasındaki işbirliği, küresel petrol piyasası istikrarının korunmasına yardımcı olmaktadır.” diyerek iki ülke arasındaki enerji ilişkisinin tamamlayıcı nitelikte olduğunu vurgulamıştır.[7]
İki ülke arasında öne çıkan bir diğer konu, Kuşak-Yol Projesi’dir. 2013 yılında Şi tarafından ilan edilen proje çerçevesinde Ortadoğu, sahip olduğu stratejik konumuyla Çin’in gözünde daha da değerlenmiştir. Bu sebeple Pekin’in Ortadoğu’ya yönelik politikaları geleneksel olarak enerji güvenliği bağlamındayken; 2010 yılından sonra daha farklı etkenleri de içinde barındırmaya başlamıştır.[8]
Çin’i ekonomik olarak daha güçlü bir ağa kavuşturacak olmasının yanı sıra Kuşak-Yol Projesi, Ortadoğu ülkeleri için de önemli fırsatlar sunmaktadır. Ortadoğu ve özellikle de Körfez ülkeleri, yüksek oranda petrol endüstrisine dayalı ekonomileri nedeniyle sürdürülebilirlik noktasında çeşitli risklerle yüzleşmektedir. Petrol ve doğalgaz rezervlerinin bir gün tükenecek olması, bölge ülkelerini, ekonomilerini yeni alanlara kaydırmaya yönlendirmiştir.[9] Suudi Arabistan özelinde ise Riyad’ın yeni altyapı ve sanayi şehirlerine yatırımı teşvik etmek, endüstriyel üretiminin gücünü arttırmak ve petrokimya sektörünün aşağı akış değerini genişletmek gibi konuları ele alan Vizyon 2030 Belgesi göz önünde bulundurulduğunda, Kuşak-Yol Projesi’nin Suudi Arabistan’ın hedefleriyle örtüştüğü söylenebilir.[10]
Çin-Suudi Arabistan ilişkilerinde öne çıkan bir başka konu da ticarettir. Suudi ürünlerinin ithalatı, Çin’in küresel pazarlar için imalatının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Suudi Arabistan’ın Çin’den yaptığı ithalat ise Suudi Arabistan’ın artan ekonomik ve sosyal kalkınma ihtiyacını karşılamaya yardımcı olmaktadır.[11] Pekin-Riyad hattındaki ticari ilişkiler, 1990’lı yıllardan bu yana hızla büyümektedir. Çin’in Suudi Arabistan’a ihracatı, 1995 yılında 905 milyon dolarken; 2020 senesinde 31,8 milyar dolara yükselerek yıllık %15,3 oranında artmıştır. Suudi Arabistan’ın ise Çin’e ihracatı, 1995 yılında 393 milyon dolardan 2020 senesinde 33,4 milyar dolara yükselerek yıllık %19,4 oranında bir artış göstermiştir.[12]
Bu minvalde ticari engellerin kaldırılması adına Çin ve Körfez İşbirliği Örgütü arasında Serbest Ticaret Anlaşması (STA) imzalanması uzun zamandır ele alınan bir konudur. Ticaretteki engellerin kaldırılması, karşılıklı olarak önemli avantajlar sunmaktadır. STA’nın imzalanmasıyla Çin ile Arap ülkeleri arasındaki ticaret daha da artacaktır.[13]
Çin’le ikili ilişkiler, genelde Ortadoğu ve özelde ise Suudi Arabistan için stratejik öneme haizdir. Özellikle de 2003 yılında Irak’ın işgal edilmesinin akabinde ABD’nin Ortadoğu’daki etkisini kaybetmeye başlamasıyla birlikte Çin, bölge ülkeleri için yeni bir küresel ortak olarak gündeme gelmiştir.[14] Son dönemde ise ABD’nin Suudi Arabistan’a eleştirileri ve petrol üretiminin kısıtlanmasına yönelik tartışmada Riyad’ın Moskova’ya destek vermesi nedeniyle ABD-Suudi Arabistan ilişkileri gerilmiştir.[15] Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda; enerji, ticaret ve ekonomi gibi önceliklerin yanı sıra Çin ve Suudi Arabistan ilişkilerindeki gelişimin Riyad’ın ABD’ye alternatif aramasıyla da ilişkili olduğu öne sürülebilir. Bu anlamda yapılan görüşmelerde Çin’in petrolün yuan üzerinden fiyatlandırılması yönündeki teklifi, büyük bir çıkıştır. Bilindiği üzere petrol, dolar endekslidir ve fiyatlandırılması ona göre yapılmaktadır. Petrolün yuan üzerinden fiyatlandırılması, ABD’nin küresel hakimiyetini aşındıracak bir hamle olabilir.[16] Sonuç olarak Çin-Suudi Arabistan ilişkilerinin kazan-kazan politikası çerçevesinde ilerlediğini söylemek mümkündür.
[1] Hatice Çelik, “Çin’in Ortadoğu Politikası: Süreklilik ve Değişim”, Liberal Düşünce Dergisi, 25 (97), 2020, s.42.
[2] “China’s Xi arrives in Saudi Arabia to ‘bolster ties’”, Aljazeera, https://www.aljazeera.com/news/2022/12/6/chinas-xi-to-visit-saudi-arabia-from-wednesday, (Erişim Tarihi: 08.12.2022).
[3] Ragıp Kutay Karaca, “Çin’in Değişen Enerji Stratejisinin Dış Politikasına Etkileri (1990–2010)”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, 9 (33), 2012, s.93.
[4] “Saudi Arabia Facts and Figures”, OPEC, https://www.opec.org/opec_web/en/about_us/169.htm#:~:text=Saudi%20Arabia%20possesses%20around%2017,ore%2C%20gold%2C%20and%20copper, (Erişim Tarihi: 08.12.2022).
[5] “Top 15 Crude Oil Suppliers to China”, World’s Top Exportes, https://www.worldstopexports.com/top-15-crude-oil-suppliers-to-china/, (Erişim Tarihi: 08.12.2022).
[6] Naser al-Tamimi, China-Saudi Arabia Relations: Economic Partnership or Strategic Alliance?, HH Sheikh Nasser al-Mohammad al-Sabah Publication , Kuwait 2012, s. 3.
[7] Aljazeera, a.g.y.
[8] Süleyman Erkan-Müge Yüce, “Çin Dış Politikasında Ortadoğu’nun Değişen Konumu: Arap Baharı Sonrası Bölgesel Gelişmeler Üzerinden Bir Analiz”, Bölgesel Araştırmalar Dergisi, 4(1), 2020, s. 13-14.
[9] Çelik, a.g.e., s. 41.
[10] Dongmei When-Wenke Han, Deepening Cooperation Between Saudi Arabia and China, The King Abdullah Petroleum Studies and Research Center, Riyad 2019, s. 6.
[11] When-Han, a.g.e., s. 4.
[12] “China and Saudi Arabia”, OEC, https://oec.world/en/profile/bilateral-country/chn/partner/sau, (Erişim Tarihi: 08.12.2022).
[13] “China-Arab Summit: What’s on the Table? Perhaps the Future of the Gulf”, Middle East Eye, https://www.middleeasteye.net/opinion/china-arab-summit-future-gulf-table, (Erişim Tarihi: 08.12.2022).
[14] Erkan-Yüce, a.g.e., s. 13-14.
[15] “Çin Lideri Şi Cinping, ‘Pekin-Arap İlişkilerinde Çığır Açan Dönüm Noktası’ için Suudi Arabistan’da”, Euronews,
https://tr.euronews.com/2022/12/07/cin-lideri-si-cinping-pekin-arap-iliskilerinde-cigir-acan-donum-noktasi-icin-suudi-arabist, (Erişim Tarihi: 08.12.2022).
[16] “China-Arab Summit…”, a.g.m.
