Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’in Orta Asya liderlerini C+C5 (China+Central Asia) Zirvesi kapsamında davet etmesi üzerine 17 Mayıs 2023 tarihinde Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım-Cömert Tokayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sayın Sadır Caparov ve Tacikistan Cumhurbaşkanı Sayın İmamali Rahman ve 18 Mayıs’ta Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev ile Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın Serdar Berdimuhamedov Kuşak ve Yol Girişimi açısından tarihi ve stratejik bir önemi olan Xian kentine gitmişlerdir.[1] Ziyaret sürecinde ilişkilerin ikili ve bölgesel bir çerçevede gelişmesi amacıyla çeşitli görüşmeler gerçekleştirilmiştir. 18 Mayıs 2023 tarihinde Şi, Orta Asya liderleriyle ikili bazda görüşerek 19 Mayıs 2023 tarihindeki zirveye ön hazırlık yapmıştır.[2]
Şi’nin ilk görüştüğü Orta Asya lideri Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım-Cömert Tokayev olmuştur. Sayın Tokayev, yaptığı açıklamada ikili ilişkileri yoğunlaştırmanın ortak hedefleri olduğunu belirtmiş ve bunun güvenlik ile işbirliği temelinde gerçekleştirdiklerini dile getirmiştir. İki devlet arasında kalıcı dostluğun inşasına dikkat çekilmiş, “mutluluk ve kederi” paylaşacakları duyurulmuş ve “sonsuz çok taraflı stratejik ortaklığı” ilerletecekleri belirtilmiştir.[3]
İlişkiler çerçevesinde bakıldığında iki devlet arasında 2022 yılı verilerine göre ticaret hacmi yaklaşık 31 milyar dolara ulaşmıştır. Bununla birlikte liderler 22 milyar dolar değerinde 47 anlaşma imzalamıştır. Liderlerin görüşmesinde petrol ve gaz endüstrisi, teknoloji şirketlerinin faaliyetleri, Kaşagan petrol sahasında gaz işleme tesisi kurulması, Kazakistan-Çin petrol boru hattını genişletme, yenilenebilir enerji, madencilik, e-ticaret, gümrük, tarım, lojistik ve Trans Hazar Uluslararası Ulaşım Koridoru konuları ele alınmıştır.[4]
Şi’nin görüştüğü liderlerden biri Sayın Caparov’dur. Görüşmede karşılıklı ticaret, ticari ve ekonomik işbirliği programlarının uygulanması, güvenlik, dostluk ve işbirliği, ikili ilişkilerin geliştirilmesi, hidroelektrik projeleri ve Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu gibi konular ele alınmıştır. Kırgızistan-Çin ilişkilerinin en yüksek seviyede olduğunu belirten Sayın Caparov, siyasi karşılıklı güvenin ülkeler arasındaki ticari, ekonomik, kültürel ve insani işbirliğini genişletmeye ve geliştirmeye hizmet ettiğini belirtmiştir. Görüşmede ülkeler arasında stratejik ortaklık kurulmasına ilişkin ortak deklarasyonun yanı sıra 25 belge daha imzalanmıştır.[5]
Şi’nin Sayın Mirziyoyev’le gerçekleştirdiği görüşmede yatırım, ekonomi, ticaret, ticari ilişkiler, enerji, sağlık, bölgesel güvenlik ve istikrar, yoksulluğun ortadan kaldırılması, ikili ilişkileri çok boyutlu bir şekilde derinleştirilmesi, bağlantı inşasının derinleştirilmesi, bir Çin-Özbekistan topluluğu ve ortak bir gelecek için Çin-Orta Asya topluluğu oluşturulması konuları ele alınmıştır. Liderler Çin-Özbekistan kapsamlı stratejik ortaklığının geliştirilmesine yönelik bir planının yanı sıra yatırım, yoksulluğun azaltılması, tarım ürünleri ticareti, karantina ve yerel işbirliği konularını içeren 41 adet belge imzalamış[6] ve iş formunun ardından 25 milyar dolarlık anlaşmalar yapmıştır.[7]
Diğer bir görüşme Şi ile Sayın Rahman arasında gerçekleştirilmiştir. Liderler yeşil ekonomi, dijital teknolojiler, güvenlik ve terörle mücadele, altyapı, enerji, madencilik ve Tacik alüminyum şirketi “Talco”nun durumu, Tacikistan’daki enerji santralleri ve nakil hatları, Tacikistan’da elektrikli araç üretimi, tarım, “Çin-Tacikistan-Kuzey Afganistan” ekonomik koridoru oluşturma önerisi, öneri çerçevesinde Gorno-Badakhshan Özerk Bölgesi’nin Şugnan bölgesindeki Varshez yolunun Kulma-Karasu kavşağına giden bir bölümünün inşası ve Tacikistan ile Çin arasındaki sınır geçişi olan Kulma-Karasu kontrol noktasının yeniden inşası için bir proje geliştirilmesi gibi konular ele alınmıştır. Bu bağlamda 25 adet işbirliği belgesi imzalanmıştır.[8]
Şi, son olarak Sayın Berdimuhamedov’la görüşmüştür. Liderler, yatırım, ekonomi, ticaret, doğalgaz, iletişim, havacılık, kültür, bölgesel barış, istikrar ve uzun vadeli istikrarın korunması, Kuşak ve Yol Girişimi ve işbirliğinin güçlendirilmesi konularını görüşmüştür. Toplantının ardından liderler, beş yeni anlaşma imzalamıştır.[9]
İkili görüşmelerin ardından C+C5 toplantısı gerçekleştirilmiştir. Şi, zirvede yaptığı konuşmada dünyanın “istikrarlı”, “müreffeh”, “uyumlu” ve “birbirine bağlı” bir Orta Asya’ya ihtiyacı olduğuna dikkat çekmiştir. Bu bağlamda bir Çin-Orta Asya topluluğu vizyonu oluşturduklarını ve “karşılıklı yardımlaşma”, “ortak gelişme”, “evrensel güvenlik” ve “sonsuz dostluk” ilkeleri üzerinden hareket edeceklerini açıklamıştır. Bu kapsamda aşağıdaki sekiz maddelik yol haritasını öne sürmüştür:[10]
- Kurumsal yapının güçlendirilmesi,
- Ekonomik ve ticari bağların genişletilmesi,
- Ulaşım bağlantılarının derinleştirilmesi,
- Enerji işbirliğinin genişletilmesi,
- Yeşil inovasyonun teşvik edilmesi,
- Kalkınma için yeteneklerin geliştirilmesi,
- Medeniyetler arası diyalogun güçlendirilmesi,
- Bölgesel barışın korunması.
Zirvenin ardından liderler bir basın açıklaması yapmıştır. Açıklamada Çin-Orta Asya Zirvesi Xian Deklarasyonu’nu imzaladıklarını, zirve sonuçlarını kabul ettiklerini ve Çin-Orta Asya ilişkilerinin gelecekteki gelişimi için bir plan çizdiklerini belirtmişlerdir. Ayıca liderler ortak bir gelecek için daha yakın çalışacaklarını, egemenlik, bağımsızlık, güvenlik ve toprak bütünlüğü gibi konularda birbirlerini kararlı bir şekilde destekleyeceklerini, ülkelerin içişlerine herhangi bir güç tarafından yapılacak müdahaleye karşı çıkacaklarını, Tek Çin İlkesi’ne bağlılıklarını sürdürdüklerini, Kuşak ve Yol Girişimi’nin 10. yılını yeni bir başlangıç süreci olarak alacaklarını, ticaretin serbestleştirileceğini, endüstriyel ve yatırım işbirliğini genişleteceklerini, Çin-Orta Asya arasındaki koridorları geliştireceklerini, “Kültürel İpek Yolu” programının hayata geçirileceğini, Çin’in Orta Asyalı öğrencilere burs sağlayacağını, terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılık da dahil olmak üzere çeşitli tehditlere karşı kararlı bir şekilde mücadele edeceklerini, istikrarlı bir Orta Asya’yı birlikte inşa edeceklerini, Birleşmiş Milletler (BM) Şartı’na uyacaklarını, çok taraflılığı ve uluslararası hukuku güçlü bir şekilde destekleyeceklerini, uluslararası düzeni ve küresel yönetişimi daha adil bir hale getireceklerini beyan etmişlerdir.[11]
Liderler, ikili çerçevede imzalanan anlaşmaların yanı sıra dokuz adet çok taraflı belge de kabul etmişlerdir. Bu durum Çin’in Orta Asya’yla olan ilişkileri hem ikili hem de bölgesel ilişkiler bazında geliştirmek istediğini ortaya koymuştur. Çin-Orta Asya Zirvesi Xian Deklarasyonu’nun yanı sıra sanayi ve yatırım, ekonomik ve ticari, dijital ticaret, altyapı ve mühendislik ve ithal-ihraç edilen hayvan ve bitkilerin karantinası konularında işbirliği ile tarım bakanlarının ve gümrük hizmetleri başkanlarının toplantı mekanizmalarına dair belgeler de onaylanmıştır. Son olarak ise liderler, Çin-Orta Asya İş Konseyi’nin kurulmasına ilişkin mutabakat zaptını kabul edildiğini açıklamıştır.[12]
15 maddelik Xian Deklarasyonu da önemli ayrıntılar taşımaktadır. Deklarasyonda ilişkilerin gelişmesi için lider diplomasisine önem verilmesi, belirlenen işbirliği alanları için bakanlar seviyesinde mekanizmalar oluşturulması ve dışişleri kurumları çerçevesinde mekanizmaları işleyişini teşvik edecek bir Orta Asya-Çin Sekreterliği kurma olasılığı gibi ilişkilere yönelik kararlar alınmış ve konular değerlendirilmiştir. Ayrıca Orta Asya devletlerinin kalkınma stratejilerine uygun bir şekilde işbirliği yapılması, Çin’in Orta Asya’daki koridorlarla çeşitli bölgelere ulaşması, Çin’in dahil olduğu Orta Asya’daki projelerin devam ettirilmesi ve geliştirilmesi gibi ayrıntılara önem verilmektedir. Bununla birlikte “renkli devrimleri” gibi kışkırtma girişimlerine karşı çıktıkları, demokrasinin insanlığın ortak özlemi ve değeri olduğu, BM, Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), Asya’da İşbirliği ve Güven Arttırıcı Önlemler Konferansı (CICA) ve diğer uluslararası örgütler aracılığıyla diyalogun ve işbirliğinin arttırılması, dijital veri güvenliği noktasında uluslararası alanda ortak çaba göstermesi gibi stratejiler belirlenmiştir. Son olarak tarımsal ticaretin ve akıllı tarımın geliştirilmesine, gıda güvenliğinin sağlanmasına, enerji konusunda işbirliği yapılmasına, iklim değişikliğine karşı ortak çaba gösterilmesine ve Afganistan’da kapsayıcı bir yönetimin kurulmasına dair görüşler bildirilmiştir.[13]
Zirvede ve görüşmelerde ağırlıklı olarak elde edilen çıkarımların “ortak bir geleceği paylaşan daha yakın bir Çin-Orta Asya topluluğu oluşturmak”, “daha yakın işbirliği kurmak” ve “daha istikrarlı, gelişen ve müreffeh bir Orta Asya” olduğu dile getirilmektedir. Bu kapsamda iki yılda bir düzenlenecek olan toplantı mekanizması resmen kurularak önemli bir adım atılmıştır.[14]
Nitekim bu sadece Orta Asya’nın istikrarlı gelişmesini değil; Çin’in de kazan-kazan çerçevesinde kazanımlarını arttırması demektedir. Zira Orta Asya devletlerinin güçlenmesi ve istikrarlarını sağlamaları, Çin açısından Kuşak ve Yol Girişimi için istikrarlı bir güzergah, batı sınırlarının güvenliği ve yeni pazarlar anlamına gelecektir. Çin, Orta Asya’yla olan ilişkilerini oldukça geniş bir perspektiften en üst seviyede kurumsallaştırmaya çalışmaktadır. Rusya’nın Ukrayna Savaşı ve Batı yaptırımları nedeniyle güç kaybettiği bir dönemde ilişkilerin geliştirilmesi ve derinleştirilmesi daha kritik önem taşımaktadır. Ayrıca Avrupa ile Çin arasındaki en istikrarlı coğrafya Orta Asya’dır. Avrupa’nın Orta Asya’ya olan ilgisinin arttığı bir dönemde Çin, bölge ile ilişkilerini derinleştirerek önemli strateji geliştirmektedir. Hem Avrupa’ya karşı jeopolitik olarak elini güçlendirebilecek hem de Kuşak ve Yol Girişimi’nin en kısa güzergahının istikrarına katkıda bulunabilecektir. İlk defa gerçekleştirilen zirve ve alınan kararlar bu noktada kritik öneme sahiptir. Şi’nin verdiği mesajlar da bunun hızlı bir şekilde gerçekleşeceğinin kanıtıdır.
[1] “5 Central Asian Countries’ Presidents All Arrive in Xi’an for China-Central Asia Summit”, CCTV, https://english.cctv.com/2023/05/18/ARTI3l8QE8UYcNR1Ldskj7m7230518.shtml?spm=C69523.PwOasl7Qr6J6.MHZUB6bez4SG.11, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[2] Andrew Hayley, “Central Asia Forges Ties with China as Xi Touts ‘Enduring’ Friendship”, Reuters, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/central-asia-leaders-converge-china-xi-touts-enduring-friendship-2023-05-18/?taid=6465b7f9acd1eb0001fdcaa0&utm_campaign=trueAnthem:+Trending+Content&utm_medium=trueAnthem&utm_source=twitter, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[3] Adlet Seilkhanov, “Kazakh, Chinese Presidents Hold Talks”, Kazinform, https://www.inform.kz/en/kazakh-chinese-presidents-hold-talks_a4068289, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[4] Dana Omirgazy, “Kazakhstan and China Sign 47 Agreements Worth $ 22 Billion, as Tokayev Outlines Key Areas for Partnership”, The Astana Times, https://astanatimes.com/2023/05/kazakhstan-and-china-sign-47-agreements-worth-22-billion-as-tokayev-outlines-key-areas-for-partnership/, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[5] “Meeting of Sadyr Japarov with Xi Jinping: 26 Documents Signed”, 24 KG, https://24.kg/english/265847_Meeting_of_Sadyr_Japarov_with_Xi_Jinping_26_documents_signed/, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[6] “China to Deepen Cooperation with Uzbekistan, Says Xi”, CGTN, https://news.cgtn.com/news/2023-05-18/Xi-holds-talks-with-Uzbek-president-1jUl7J28LMA/index.html, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[7] “Uzbekistan and China Adopt a Comprehensive Economic Partnership Program – 41 Documents Signed – Chinese and Uzbek Businesses Conclude Deals Worth US$25 Billion”, News Central Asia, https://www.newscentralasia.net/2023/05/18/uzbekistan-and-china-adopt-a-comprehensive-economic-partnership-program-41-documents-signed-chinese-and-uzbek-businesses-conclude-deals-worth-us25-billion/, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[8] “State Visit of the President of Tajikistan to China – Transport, Energy and Industrial Projects on the Agenda of High-Level Talks”, News Central Asia, https://www.newscentralasia.net/2023/05/19/state-visit-of-the-president-of-tajikistan-to-china-transport-energy-and-industrial-projects-on-the-agenda-of-high-level-talks/, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[9] “UPDATED: Serdar Berdimuhamedov Met With Xi Jinping in Xi’an – Turkmenistan and China are Ready for Comprehensive Development of Cooperation”, News Central Asia, https://www.newscentralasia.net/2023/05/18/update-serdar-berdimuhamedov-met-with-xi-jinping-in-xian-turkmenistan-and-china-are-ready-for-comprehensive-development-of-cooperation/, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[10] “Working Together for a China-Central Asia Community with a Shared Future Featuring Mutual Assistance, Common Development, Universal Security, and Everlasting Friendship”, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/202305/t20230519_11079941.html, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[11] “President Xi Jinping and the Presidents of the Five Central Asian Countries Jointly Meet the Press”, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, https://www.mfa.gov.cn/eng/zxxx_662805/202305/t20230519_11080118.html, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[12] “Xi’an China-Central Asia Summit Adopted Nine Multilateral Documents”, News Central Asia, https://www.newscentralasia.net/2023/05/20/xian-china-central-asia-summit-adopted-nine-multilateral-documents/, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[13] “The Leaders of the Central Asian States and China Adopted the Xi’an Declaration”, EL, https://embassylife.ru/en/post/28200, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
[14] “Three Takeaways from the China-Central Asia Summit”, CGTN, https://news.cgtn.com/news/2023-05-20/Three-takeaways-from-the-China-Central-Asia-Summit-1jXfehTxA0E/index.html, (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
