Tacikistan, Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) öncülük ettiği “Bölgesel İşbirliği-2022 Tatbikatı”na ev sahipliği yapmıştır. İki ülkenin yanı sıra Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Moğolistan ve Pakistan’ın da askeri personelin gönderdiği tatbikat, 10-20 Ağustos tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Tatbikata ilişkin yapılan açıklamada ABD’nin Tacikistan Büyükelçiliği, şu ifadeleri kullanmıştır:[1]
“Tatbikattaki askeri manevralar, bölgesel güvenlik ve istikrarı güçlendirmeyi ve kitle imha silahlarının, terörizmin ve uyuşturucu kaçakçılığının yayılmasını engellemeyi hedeflemesinin yanı sıra uluslararası barışı koruma operasyonlarında ve bilgi alışverişinde bölgesel güvenliğin geliştirilmesine yardımcı olmayı amaçlıyor.”
Söz konusu tatbikatın açılışı esnasında ABD’nin Tacikistan Büyükelçisi John Mark Pommersheim bir konuşma yapmıştır. Bu kapsamda Pommersheim, “Orta ve Güney Asya ülkelerinin katıldığı en büyük ABD tatbikatı olan Bölgesel İşbirliği-2022, bölgedeki ortaklarımızla ilişkilerimizi güçlendirmek için eşsiz bir fırsat sunuyor.” demiştir.[2] Bu noktada belirtmek gerekir ki; ABD Büyükelçiliği, Bölgesel İşbirliği tatbikatlarının 2004 yılından beri düzenlendiğini ve bu rutinin Covid-19 salgını sebebiyle aksadığını ifade etmiştir.[3] Tatbikatlar Katar’ın Doha’da bulunan ABD Silahlı Kuvvetler Komutanlığı tarafından planlanmakta ve uygulanmaktadır. Zira bu komutanlığın görev alanı Orta ve Güney Asya’dır.
Tatbikat, Washington yönetiminin Orta ve Güney Asya politikasını gözden geçirdiğine işaret etmektedir. Çünkü ABD, Afganistan’dan çekildikten sonra bölgedeki etkisinin azaldığını düşünmektedir. Dahası Rusya-Ukrayna Savaşı nedeniyle Avrasya jeopolitiğindeki dengeler değişmiştir. Bu yüzden de ABD, bölgeye dönmenin yollarını aramaktadır. Nitekim Ukrayna’daki savaştan önce, Rusya’nın bölgedeki güç boşluğunu doldurabilecek bir aktör olduğu düşünülse de gelinen aşamada böyle bir dengeden bahsetmek pek mümkün değildir.
Üstelik Rusya’nın resmi müttefikleri de dahil olmak üzere tüm bölge ülkeleri, Moskova’nın nüfuzunu dengeleme arayışı içerisindedir. Zaten ABD de bunun farkındadır. Bu nedenle de hem Rusya’nın hem de Çin’in arka bahçesi olarak gördüğü Orta ve Güney Asya’daki etkisini arttırma arayışı içerisindedir.
Bilindiği üzere, 2022 yılının Mayıs ayından itibaren ABD’li diplomatların Orta Asya ülkelerine yönelik ziyaretlerinde artış yaşanmaktadır. Örneğin aynı senenin Haziran ayında ABD Merkez Komutanı Michael Kurilla, Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’yi ziyaret etmiştir. Bu ziyaret sırasında Kurilla, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman ve Tacikistan Savunma Bakanı Şerali Mirzo’yla sınır güvenliğini güçlendirmek, bölgesel tehditleri ortadan kaldırmak ve Tacikistan Silahlı Kuvvetleri’ni desteklemek için yürütülebilecek ortak çalışmaları görüşmüştür. Bu bağlamda Tacikistan’ın ABD’den iki yıl içerisinde “güvenlik sektörüne yardımcı olunması maksadıyla” 60 milyon dolardan fazla para alacağı duyurulmuştur.
Tüm bunlara ek olarak Duşanbe yönetiminin 2021 yılının Ekim ayından beri “sınırları güçlendirme alanında kullanılmak üzere”, ABD’den 3,7 milyon dolar tutarında ekipman ve araç aldığı görülmektedir.[4] Mevzubahis gelişmeler, tatbikatla birlikte okunduğunda ise Rusya ve Çin’i endişelendiren bir durum ortaya çıkmaktadır.
Rus Medyası Tatbikatlara Nasıl Tepki Verdi?
Rus medyasında Tacikistan’da düzenlenen tatbikatlar, en çok tartışılan konulardan biri olmuştur. Birçok uzman ve siyaset bilimci, Rusya’nın temel rakibi olan ABD’nin bölgeye yönelik ilgisiyle ilgili kaygılarını dile getirmiştir. Örneğin siyaset bilimci Andrey Kortunov, Bölgesel İşbirliği-2022 Tatbikatı’na katılan ülkelerin her kendi çıkarlarını takip ettiğini ve Moskova’nın bu nedenle olası senaryolara hazırlıklı olması gerektiğini söylemiştir. Konuya ilişkin açıklamalarında Kortunov, şu ifadeleri kullanmıştır:[5]
“ABD’nin Orta Asya’da askeri tatbikatlar düzenlemeye yönelik ilgisi göz ardı edilemeyecek boyutta. Bir yıl önce Amerikan askerlerini Afganistan’dan çektiler. Bu da bölgedeki konumlarını ciddi şekilde etkiledi. Artık kendilerini rehabilite etmeye çalışıyorlar… Post-Sovyet devletlere gelince, her biri çok vektörlü bir dış politika izlemeye çalışıyor. Bu nedenle Washington’la işbirliği geliştirmekle de ilgileniyorlar. Ancak hiçbir zaman ABD’nin rakibimiz olduğunu ve dolayısıyla potansiyel bir ortak olmadığını unutmamalıyız.”
Rusya Dışişleri Bakanlığı’na bağlı Moskova Devlet Uluslararası İlişkiler Enstitüsü uzmanlarından Dr. Alexander Knyazev ise tatbikatı yorumlarken; Duşanbe yönetiminin dünyada neler olup bittiğini yeterince algılamadığını öne sürmüştür. Knyazev’e göre, Özbekistan çok vektörlü bir politika izlemeyi göze alabilir. Ülkenin coğrafi konumu, kaynakları ve ekonomisi buna uygun bir potansiyeli barındırmaktadır. Ancak Tacikistan, küresel güç merkezleri arasında manevra yapmaya çalışması halinde çıkmaza girebilecek ülkelerden biridir.[6] Knyazev’e göre Tacikistan, böylesi bir askeri tatbikata ev sahipliği yaparak Moskova ve Pekin’i rahatsız edecek bir adım atmıştır. Dahası Knyazev, ABD’yle askeri-teknik temasların bile rahatsız edici olduğunu iddia etmiştir.[7]
Diğer taraftan Etno-Ulusal Stratejiler Ajansı Direktörü Dr. Alexander Kobrinski, Rusya’nın katılımı olmadan düzenlenen tatbikatları, şaşırtıcı bulduğunu belirtmiş ve Tacikistan’ın dış tehditler karşısında en önemli müttefikinin Rusya olduğunu vurgulamıştır. Bu doğrultuda Kobrinski, yaşanan hadiselerin orta ve uzun vadede Moskova yönetimi açısından olumsuz gelişmelere gebe olduğunu Rusya için olumsuz olduğuna inandığını belirterek Rusya’nın Orta Asya’daki işbirliklerini geliştirmesi gerektiğine dikkat çekmiştir.[8]
Öte yandan Rus medyasında çok daha agresif açıklamalar da yer almıştır. Örneğin Rus siyaset bilimci ve tarihçi Semyon Bagdasarov, bu soruyu yanıtladığı bir röportajında aşağıdaki sözleri kullanmıştır:[9]
“Şu anda orada tatbikat yapan tüm ülkeler, Tacikistan’daki iç savaş sırasında hemen oradan çekilenlerdir. Tacikistan’da biz savaştık! Şimdi bir şey olursa, bizden başka biri orada savaşır mı? Ciddi bir çatışmanın içine çekiliyoruz. Bu, gözümüzün önünde gerçekleşiyor.”
Benzer şekilde, askeri komiser Dmitri Steşin de Telegram kanalında olup bitenlerle ilgili şaşkınlığını dile getirmiştir. Steşin, Tacikistan’ın Rusya’yla yakın bağlarına atıfta bulunmuş ve ABD’nin liderliğindeki tatbikatı garipsediğini belirtmiştir. Bu nedenle de Steşin “Pardon ama bu devletin milyonlarca vatandaşı ülkemizde ne yapıyor?” sorusunu sormuştur.[10]
Orta Asya Uzmanı Andrey Serenko ise NEWS.ru’ya verdiği röportajda, post-Sovyet dönemde ABD’nin Tacikistan’ı hiçbir zaman önemli bir bölgesel ortak olarak görmediğini ve bu anlamda Kazakistan ve Özbekistan’la ilişkileri geliştirmeye odaklandığını öne sürmüştür. Sarenko’ya göre, tam da bu nedenle Duşanbe, Washington’la daha yakın ilişkiler tesis etmeye çalışmaktadır.[11] Aynı zamanda Sarenko, Tacikistan’ın ABD’yle askeri tatbikatlar yapmasını Rusya ve Çin’in dikkatini çekme çabası şeklinde nitelendirmiş ve Duşanbe’nin amacının Moskova ve Pekin’den daha iyi güvenlik garantileri olmak olduğunu iddia etmiştir.[12]
Çin’in Tepkisi
Çin, Tacikistan’daki tatbikatlara dair tartışmaya girmekten imtina etmiştir. Muhtemelen bu durum, söz konusu ülkede ilginin Tayvan Krizi’ne yönelmesinden kaynaklanmıştır. Ayrıca son dönemde ABD’yle ortak tatbikatların yapıldığı tek ülke Tacikistan değildir. Zira Endonezya, ABD ve diğer ülkelerden 5.000’den fazla askerin katıldığı bir tatbikata Sumatra Adası’nda ev sahipliği yapmaktadır.[13]
Afganistan Faktörü
Tatbikatlar, Kabil’de de olumsuz bir tepki yaratmıştır. Çünkü Tacikistan’ın dış tehdit algısının odaklandığı nokta, Afganistan merkezli gelişmelerdir. Örneğin Knyazev, tatbikatları Taliban’la ilişkilendirmiş ve Tacikistan’ın mesaj verme ihtiyacını hissettiğine dikkat çekmiştir.[14] Buna karşılık Kobrinski ise Tacikistan’ın hedefini, Rusya ve Çin’in Kabil’le yapıcı bir çalışma yürütmesini engellemek şeklinde nitelendirmiştir.[15] Afgan Sorunu bağlamında Moskova yönetiminin mevcut politikalarını gözden geçirmesi gerektiğini savunan Kortunov ise şunları söylemiştir:[16]
“Rusya’nın ABD’ye göre ciddi bir avantajı var. Bu da Taliban’la ilişkilerimizdir. Moskova, onlarla birçok konuda pazarlık yapmayı başarıyor. Bu kullanılmalıdır. Nihayetinde Kabil’de Taliban iktidara geleli tam bir yıl olacak. Dolayısıyla sadece uluslararası terörizme değil; aynı zamanda ABD şeklindeki jeopolitik muhaliflere de direnebilmek için ilişkilerimizi gözden geçirmek için muhtemelen bir neden var.”
Tüm bu bilgilerden hareketle, ABD’nin kendisini bölgesel güvenliğin garantörü olarak tanıtmak istediği söylenebilir. Bu nedenle de Washington, tatbikatlar vesilesiyle Orta ve Güney Asya’da varlık göstermeye çalışmaktadır.
Belirtmek gerekir ki hem Washington-Moskova hattında hem de Washington-Pekin ilişkilerinde sorunlu bir durum söz konusudur. Rusya, ABD’yi bölgesel istikrarı ve uluslararası güvenliği baltalayan eylemlerde bulunmakla suçlamaktadır. Pekin ise ABD Temsilciler Meclisi Başkanı Nancy Pelosi’nin Tayvan ziyareti nedeniyle Washington’la olan münasebetlerinde birtakım problemler yaşamaktadır. Dolayısıyla tatbikatların gerçekleşemesi, Moskova ve Pekin’i endişeye sevk edecek ve muhtemelen Tacikistan’daki tatbikatlara katılan Orta ve Güney Asya ülkeleriyle ilişkilerin yeniden gözden geçirilmesine sebebiyet verecektir.
Sonuç olarak bir yanda ABD, diğer yanda Rusya-Çin ikilisi vardır ve taraflar arasında ciddi bir jeopolitik rekabet yaşanmaktadır. Bu ortamda her ne kadar Çin, Bölgesel İşbirliği-2022 Tatbikatı’yla yakından ilgilenmemiş gözükse de Rusya’dan gelen tepkiler, Moskova-Pekin ikilisinin meseleye yaklaşımını ortaya koymaktadır. Dolayısıyla bölgesel rekabetin artmasın paralel olarak Orta Asya devletlerinin büyük güçler arasında denge kurması zorlaşacaktır.
[1] “Regional Cooperation 2022 Military Exercise Begins in Dushanbe”, U. S. Embassy in Tajikstan, https://tj.usembassy.gov/regional-cooperation-22/, (Erişim Tarihi: 12.08.2022).
[2] Aynı yer.
[3] “Военные учения РЕГИОНАЛЬНОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО 2022 начались в Душанбе”, US Embassy in Tajikistan, https://tj.usembassy.gov/ru/в-таджикистане-стартовали-ежегодные/, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[4] “США собрали военных Центральной Азии на учениях в Таджикистане”, News Asia, https://www.news-asia.ru/view/tj/topical/15597, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[5] “У Москвы есть несколько вариантов, как отреагировать на командно-штабные военные учения в Таджикистане”, Russian Council, https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/comments/u-moskvy-est-neskolko-variantov-kak-otreagirovat-na-komandno-shtabnye-voennye-ucheniya-v-tadzhikista/, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[6] “Таджикистан стал полигоном для военных из США, но не из РФ”, Nezavisimaya Gazeta, https://www.ng.ru/cis/2022-08-11/1_8511_tajikistan.html, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[7] Aynı yer.
[8] Aynı yer.
[9] “Багдасаров оценил военные учения с участием США в Таджикистане”, Moskovskiy Komsomolets, https://www.mk.ru/politics/2022/08/12/bagdasarov-ocenil-voennye-ucheniya-s-uchastiem-ssha-v-tadzhikistane.html, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[10] “таджикистан последовал плану США. Военкор из России задал логичный вопрос”, Tsargrad, https://tsargrad.tv/news/tadzhikistan-posledoval-planu-ssha-voenkor-iz-rossii-zadal-logichnyj-vopros_603050, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[11] “Таджикские манёвры: США приезжают и уезжают, а Россия остаётся”, News.ru, https://news.ru/cis/tadzhikskie-manyovry-ssha-priezzhayut-i-uezzhayut-a-rossiya-ostayotsya/, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[12] “Таджикские манёвры: США приезжают и уезжают, а Россия остаётся”, News.ru, https://news.ru/cis/tadzhikskie-manyovry-ssha-priezzhayut-i-uezzhayut-a-rossiya-ostayotsya/, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[13] “US, Indonesia hold joint military drills amid China’s concerns”, Aljazeera, https://www.aljazeera.com/news/2022/8/3/us-indonesia-hold-joint-military-drills-amid-china-concerns, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
[14] “Таджикистан стал…”, a.g.m.
[15] Aynı yer.
[16] “У Москвы есть несколько вариантов, как отреагировать на командно-штабные военные учения в Таджикистане”, Russian Council, https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/comments/u-moskvy-est-neskolko-variantov-kak-otreagirovat-na-komandno-shtabnye-voennye-ucheniya-v-tadzhikista/, (Erişim Tarihi: 13.08.2022).
