Bağımsızlıklarını kazandıkları günden itibaren Orta Asya devletlerinin birbirleriyle olan ilişkileri çok boyutlu bir şekilde gelişmektedir. Çeşitli dönemlerde ivme kaybetse de özellikle son beş yıldır, bölgede hızla artan bir entegrasyon süreci yaşanmaktadır. Orta Asya devletleri; ikili, bölgesel ve uluslararası çerçevede geliştirdikleri ilişkilerle hem ulusal kalkınma hem de komşu devletlerin ekonomik gelişim ve istikrar kazanması noktasında güçlü bir irade sergilemektedir.
Günümüzde Orta Asya ülkelerinin bölgesel istikrarın ve kalkınmanın sağlanması noktasında aşması gereken önemli bir süreç bulunmaktadır. Zira devletlerin bu süreci en kısa zamanda ve en az maliyetle atlatması, önemli siyasi, sosyal ve ekonomik kazanımları beraberinde getirmektedir. Bu noktada bölge devletleri arasında sağlanan entegrasyon süreci önem taşımaktadır. Çünkü her bir ülkenin yaşadığı farklı tecrübelerin, sahip oldukları teknolojilerin ve farklı üretim mekanizmalarının paylaşılmasıyla müşterek üretim sahalarının tesis edilmesi bölgesel kalkınmaya hız kazandıracaktır.
Diğer taraftan ülkeler arasında yaşanan tecrübe, bilgi ve teknoloji paylaşımı, tek merkezli bir üretim yerine Orta Asya’da eşit kalkınmayı beraberinde getirecektir. Zira güçlü ve istikrarlı bir Orta Asya, sadece gelişmiş ve refahını sağlamış olan bir devletle değil; bölge devletlerinin aynı anda ve oranda kalkınmasıyla mümkün olacaktır.
Bu anlamda Özbekistan ile Kırgızistan arasında son dönemlerde yapılan anlaşmalar, hayata geçirilmeye çalışılan projeler ve ticaret hacminde yaşanan artış, bir model olarak sunulabilir. Bilhassa 2022 yılı, Taşkent-Bişkek hattındaki ekonomik ilişkiler için bir atılım dönemi olmuştur. Taraflar arasındaki ticaret hacmi 1 milyar doları geçmiştir. Bu durumda sanayi, enerji, tarım, ulaşım ve diğer sektörlerde uygulanan çeşitli projeler belirleyici rol oynamıştır.[1]
Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu Hattı Projesi, ülkeler arasındaki ilişkilerin yanı sıra bağı da güçlendirmiştir. Bölgesel entegrasyonu sağlayacak olan söz konusu projenin hayata geçmesiyle birlikte ticaret hacminin artmaya devam edeceği düşünülmektedir. Buna ek olarak ülkeler arasında enerjiye yönelik çeşitli anlaşmalar yapılmaktadır. Bunun en son örneği, Kazakistan’ın da dahil olduğu Kambar-Ata-1 Hidroelektrik Santrali’ne yönelik 6 Ocak 2023 tarihli anlaşmadır. 2024-2028 yılları arasında inşasının sürmesi beklenen santralin, hayata geçtikten sonra Kırgızistan’daki en büyük hidroelektrik santrali olacağı belirtilmektedir. Bununla birlikte santralin üç ülkeye elektrik sağlayacağı dile getirilmektedir.[2]
Söz konusu santral, uzun yıllar boyunca Bişkek ile Taşkent arasında tartışma konusu olmuştur. Özbekistan, bu santral nedeniyle kendisine daha az su gönderileceğini düşünerek projeye karşı çıkmıştır. Lakin Kırgızistan ile Özbekistan arasında sınırın belirlenmesi ve Andican (Kempir-Abad) Rezervuarı su kaynaklarının yönetilmesine dair imzalanan kararın meclislerde onaylanmasının[3] ardından, ilişkilerin daha güçlü bir zemine oturduğu söylenebilir. Andican (Kempir-Abad) Rezervuarı’nda sağlanan anlaşma, Kambar-Ata-1 Hidroelektrik Santrali konusundaki uzlaşıyı da kolaylaştırmıştır.
İki devlet arasında son dönemde yaşanan en önemli gelişmelerden biri de Kırgızistan ile Özbekistan’ın ortak otomobil, pikap ve minibüs gibi araç üretimine dair aldığı karardır. Kırgızistan’da kurulması planlanan tesiste, ilk aşamada 3.000; ilerleyen süreçlerde de 30.000 araç üretilmesi planlanmaktadır.[4]
Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev, Kırgızistan’la kurulan ilişkilerin daha da güçlenmesi sürecinde Bişkek’e bir ziyaret gerçekleştirmiştir. 26-27 Ocak 2023 tarihlerini kapsayan ziyaret sırasında Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sayın Sadır Caparov’un ev sahipliğinde taraflar önemli kararlara imza atmıştır. Öncelikle liderler, sınırların belirlemesine yönelik onay belgelerini değiş-tokuş etmiş ve ardından Kapsamlı Stratejik Ortaklık Bildirisi’ni imzalamışlardır.[5]
Ziyaret sürecinde ilişkilerin geliştirilmesine ve derinleştirilmesine dair 24 belge daha imzalanmıştır. Liderler; sanayi, ticaret, enerji, yatırım, turizm, kültür, gümrük, eğitim, spor, tarım ve 2023-2025 yıllarına yönelik Stratejik Ticaret ve Ekonomik Ortaklık Programı imzalamıştır.[6] Ala-Archa devlet konutunda konuşan Özbek lider, kurulan bağların ilişkilerde yeni ufuklar açtığını belirtmiş ve Kapsamlı Stratejik Ortaklık Bildirgesi’nin temelini oluşturduğunu dile getirmiştir.[7]
Ziyaret sürecinde Kırgızistan ve Özbekistan Ticaret ve Sanayi Odaları arasında kuyumculuk, ihracat, ilaç, tarım ve turizm gibi çeşitli alanlarda yedi işbirliği mutabakat zaptı imzalanmıştır. Hedef, ticaret hacmini 2 milyar dolara çıkarmaktır.[8] Sorunların diyalog yoluyla çözülmesine dair ortaya koyulan güçlü irade, en üst seviyede düzenlenen ziyaret, gerçekleştirilen ve hayata geçirilmesi düşünülen yeni projeler, Bişkek-Taşkent hattındaki münasebetleri güçlendirmektedir.
Özbekistan Cumhurbaşkanlığı İdaresi Başkanı Sardor Umurzakov, 26 Ocak 2023 tarihinde Bişkek’te düzenlenen Kırgız-Özbek İş Forumu’nda yaptığı konuşmada taraflar arasındaki ticari ilişkilerin dinamiklerini ve kazanımlarını özetlemiştir. Umurzakov, ülkelerin ihtiyaçlarını birbirinden tedarik edebildiğini vurgulayarak endüstriyel işbirliğini güçlendirme çağrısında bulunmuştur. Ayrıca Özbekistan’daki üretim tesislerini Kırgızistan’da da kurabileceklerini belirten Umurzakov; teknoloji, proje ve finans sektörlerinde işbirliğine hazır olduklarını dile getirmiştir.[9]
Sonuç olarak genelde ise Orta Asya başkentlerinin; özelde Bişkek ve Taşkent yönetimlerinin, önce sorunları aştıkları ve ardından da kazan-kazan yaklaşımıyla politika belirledikleri görülmektedir. İki devlet arasında kurulan işbirliği ortamı, Orta Asya’da hayata geçirilmeye çalışılan entegrasyon ve kalkınma politikasının bir özeti olarak okunabilir. İkili ve bölgesel ilişkilerde sorunların çözülemez olmadığını gösteren liderler, uluslararası boyutta da önemli bir yol haritası ortaya koymaktadır. Özbekistan’daki tesislerin Kırgızistan’da da inşa edilebileceğine dair verilen mesajlar, devletler arasındaki güvenin bir göstergesidir. Bununla birlikte, Taşkent yönetiminin müreffeh, istikrarlı ve barışçıl bir Orta Asya için tecrübe ve teknoloji paylaşımına açık olduğunu da ifade etmek mümkündür. Özbekistan’ın söz konusu tutumu, Kırgızistan’ın istikrarlı bir biçimde gelişmesine hız kazandırırken, ikili ilişkilere de dinamizm katacaktır.
[1] Chris Devonshire-Ellis, “2022 Kyrgyzstan-Uzbekistan Bilateral Trade Reaches Record Highs”, Silk Road Briefing, https://www.silkroadbriefing.com/news/2022/12/07/2022-kyrgyzstan-uzbekistan-bilateral-trade-reaches-record-highs/, (Erişim Tarihi: 26.01.2022).
[2] ““Камбар-Ата-1”: үч өлкө макулдашууга кол койду”, Azattyk, https://www.azattyk.org/a/32212327.html, (Erişim Tarihi: 26.01.2022).
[3] Ayzirek Imanaliyeva, “Kyrgyzstan Ratifies Uzbekistan Border Deal in Testy Parliament Session”, Eurasianet, https://eurasianet.org/kyrgyzstan-ratifies-uzbekistan-border-deal-in-testy-parliament-session, (Erişim Tarihi: 26.01.2022).
[4] “Uzbekistan and Kyrgyzstan to Jointly Produce Cars”, 24 KG, https://24.kg/english/256204_Uzbekistan_and_Kyrgyzstan_to_jointly_produce_cars/, (Erişim Tarihi: 26.01.2022).
[5] “Kyrgyzstan and Uzbekistan Officially Complete Border Delimitation”, 24 KG, https://24.kg/english/256905_Kyrgyzstan_and_Uzbekistan_officially_complete_border_delimitation/, (Erişim Tarihi: 27.01.2022).
[6] “24 Documents Signed Following Visit of Shavkat Mirziyoyev to Kyrgyzstan”, 24 KG, https://24.kg/english/256912_24_documents_signed_following_visit_of_Shavkat_Mirziyoyev_to_Kyrgyzstan/, (Erişim Tarihi: 27.01.2022).
[7] “Kyrgyzstan and Uzbekistan Talk About Strategic Partnership”, 24 KG, https://24.kg/english/256902_Kyrgyzstan_and_Uzbekistan_talk_about_strategic_partnership/, (Erişim Tarihi: 27.01.2022).
[8] “Kyrgyzstan and Uzbekistan Sign Seven Memorandums of Cooperation”, 24 KG, https://24.kg/english/256819_Kyrgyzstan_and_Uzbekistan_sign_seven_Memorandums_of_Cooperation/, (Erişim Tarihi: 27.01.2022).
[9] “Kyrgyzstan and Uzbekistan to Jointly Work on Import Substitution”, 24 KG, https://24.kg/english/256782_Kyrgyzstan_and_Uzbekistan_to_jointly_work_on_import_substitution/, (Erişim Tarihi: 27.01.2022).
