Azerbaycan, bu yıl Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı’na (COP29) ev sahipliği yapacaktır. Bunun kesinleşmesinin ardından Bakü, yenilenebilir ve temiz enerjiye geçiş için birtakım atılımlar gerçekleştirmiştir. Socar Green’in duyurulması birtakım tartışmalara yol açmıştır. Zira Azerbaycan ekonomisinin ve sanayisinin temellerini fosil yakıtlar oluşturmaktadır. Fosil yakıtların geliri Azerbaycan ihracat gelirlerinin yaklaşık %90’nını oluşturmaktadır ve hükümetin en büyük gelir kalemlerinden biridir.
Socar Green’in kurulması, COP29 öncesi Azerbaycan için çok büyük bir önem teşkil etmektedir. Socar Green şirketinin amaçları arasında güneş ve rüzgâr projelerine, yeşil hidrojen üretimine ve karbon yakalama ve depolama (CCS) alanlarına yatırım yapmak vardır.[i] Bu yatırım, Azerbaycan’ın AB üye ülkelerine temiz enerji ihracatı konusunda daha güvenilir bir aktör olarak öne çıkmasına imkan sağlayacaktır. Bölgenin en büyük gaz ihracatçısı konumunda olan Azerbaycan için enerji denklemine yeşil enerji hamlelerinin eklenmesi enerji ihracatına ekstradan katma değer katacaktır. Lakin Azerbaycan’ın şu an tahminlere göre 25 yıllık petrol rezervine karşın 100 yıllık doğalgaz rezervinin bulunması (mevcut üretime dayanarak), yeşil enerjiye dönüş için büyük bir engel olarak görünmektedir. Oxford Enerji Çalışmaları Enstitüsü Kıdemli Araştırmacısı Gulmira Rzayeva, COP29 öncesi Azerbaycan’ın yeşil enerjiye dönüş hamlelerini şu şekilde yorumlamıştır:[ii]
“Avrupa, Türkiye ve Gürcistan’daki tüketiciler şu anda bu hidrokarbonlara ihtiyaç duyuyor ve eğer yalnızca Azerbaycan, petrol ve gaz çıkarmayı bırakırsa, dünyanın enerji geçişini kesinlikle değiştirmeyecek. Eğer böyle planlar varsa, tüm üreticileri içermeleri gerekiyor.”
Yeşil enerjiye geçiş hamlelerini değerlendirmeye geçmeden önce Azerbaycan’ın enerji görünümü incelemekte fayda vardır. Azerbaycan Enerji Bakanlığı, 2023 yılı için gaz, petrol ve elektrik üretim verilerini açıklamıştır. Bakanlığa göre Azerbaycan, 2023 yılında 48.3 milyar metreküp doğal gaz üretmiştir. Bu, 2022 yılına göre %37’lik bir artış anlamına gelmektedir. Bu miktarın 12.9 milyar metreküpü Azeri-Çırak-Güneşli sahasından, 26.2 milyar metreküpü Şah Deniz sahasından ve 0.8 milyar metreküpü Abşeron sahasından çıkarılmıştır. Devlete ait şirket SOCAR, yıl boyunca 8.4 milyar metreküp gaz üretmiştir. 2022 yılında bu rakam, 8.1 milyar metreküp olmuştur. Gaz ihracatı, 2023 yılında 23.8 milyar metreküp olarak gerçekleşmiştir. Bu da bir önceki yıla göre %5’lik artışa tekabül etmektedir. Bunun 11.8 milyar metreküpü Avrupa’ya, 9.5 milyar metreküpü Türkiye’ye ve 2.5 milyar metreküpü Gürcistan’a satılmıştır. Azerbaycan, 2023 yılında kondensat dahil olmak üzere toplamda 30.2 milyon ton ham petrol üretmiştir. Bu oran, 2022 yılına göre %7 azalışı ifade etmiştir.
Azeri-Çırak-Güneşli sahasının payı 17.8 milyon ton iken, Şah Deniz’in payı 4.3 milyon ton (kondensat) ve Abşeron’un payı 0.3 milyon ton olmuştur. SOCAR’ın petrol üretimi 7.8 milyon ton (kondensat dahil) olarak gerçekleşmiştir. Petrol ihracatı 2023 yılında 25.2 milyon ton olmuştur. Bu da bir önceki yıla göre %5 azalış anlamına gelmektedir. Azerbaycan’ın toplam elektrik üretimi 2023 yılında, bir önceki yıla göre %1 artışla 29.3 TWh olmuştur. Bunun 27.2 TWh’si termik santrallerden, 1.8 TWh’si hidroelektrikten, 57 GWh’ı rüzgâr, 79 GWh’ı güneş ve 223 GWh’ı atık ısı tesislerinden gelmiştir. Azerenergy, bu enerji üretiminin büyük çoğunu gerçekleştirmiştir. (26.4 TWh, bunun içinde 24.7 TWh termik ve 1.6 TWh hidroelektrik), onu Nahçıvan AR Enerji Ajansı (481 GWh), Azerişığı (42 GWh rüzgâr enerjisi) ve diğer IPP (2.3 TWh) takip etmiştir. Elektrik ihracatı, önceki yıla göre %8 artışla 3.3 TWh olarak gerçekleşirken, ithalat %54 artışla 212 GWh olmuştur.[iii]
Fosil yakıtların ekonomide ve ülke politikalarındaki yerinin anlaşılması bu anlamda Azerbaycan’ın yeşil enerji dönüşümü veya yatırımları konusunda kararlı olup olmadığını göstermektedir. Lakin Aralık 2022 tarihinde Gürcistan, Macaristan ve Romanya, Azerbaycan’dan yenilenebilir kaynaklardan elde edilen yeşil enerji üretmek ve bu enerjiyi Karadeniz altından geçen bir denizaltı kablosu aracılığıyla Avrupa’ya ihraç etmek için bir proje üzerinde anlaşmaya varmıştır.[iv] Bu projenin ortaya çıkış sebebi, Azerbaycan’ın Karadeniz kıyısındaki kara ve deniz rüzgar çiftliklerinden enerji üretme potansiyeline sahip olması ve aynı zamanda güneş enerjisi üretme potansiyeline sahip olmasıdır.[v] 2021 yılında ABD İnsani Yardım ve Kalkınma Ajansı (USAID) ile ABD Enerji Derneği, Gürcistan ve Romanya’nın mevcut enerji iletim şebekelerinin minimal güncellemelerle 1.000 megavata kadar aktarım yapabilecek kadar güçlü olduğu sonucuna varan bir teknik değerlendirmeyi tamamlamıştır.
Proje, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Gürcistan Başbakanı Irakli Garibaşvili, Romanya Başbakanı Nicolae Chuke ve Macaristan Başbakanı Viktor Orban’ın 17 Aralık 2023 tarihinde imzaladığı bir Stratejik Ortaklık Anlaşması ile daha resmi bir yapı kazanmıştır. Bu anlaşma, Azerbaycan’ın yenilenebilir enerji planına yardım etme karşılığında Bakü’nün 2027 yılına kadar Avrupa’ya doğal gaz ihracatını iki katına çıkarmayı kabul etmesi üzerine Temmuz 2022 tarihinde Azerbaycan’la yardım anlaşması imzalayan Avrupa Birliği adına Ursula von der Leyen tarafından imzalanmıştır. Dört devlet arasında anlaşılan proje, 1.200 kilometrelik bir kapasiteye sahip bir kablonun döşenmesini öngörmektedir. Bu kablo, Karadeniz’de Gürcistan ile Romanya arasında olup ayrıca yerel iletim hatlarının kapasitelerinin de genişletilmesini içermektedir. Bu proje, Rusya-Ukrayna Krizi’nin derinleşmesi ve Karadeniz’de artan güvenlik endişeleri nedeniyle sekteye uğramıştır.
Son olarak Azerbaycan’ın yenilenebilir enerji potansiyelini de değerlendirmekte fayda vardır. Rüzgâr enerjisi; diğer alternatif enerji kaynakları olan güneş, hidroenerji, jeotermal ve biyokütle enerjisinden farklı olarak üretim zorluğu, çevresel etkileri ve tükenmez oluşu nedeniyle üretimi en uygun olandır. Abşeron Yarımadası, Hazar Denizi sahil kenarı toprakları, Azerbaycan’ın batı kısmı (Gence, Daşkesen) ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti (Şerur, Culfa), en fazla rüzgâr enerjisi potansiyeline sahip bölgelerdir. Güneş enerjisinin kullanımının gelişmesi, Azerbaycan’ın birçok bölgesinde enerji sorununu kısmen çözebilir. Özellikle güneş santrallerinin verimliliğinin ülkenin doğal iklim ve coğrafi konumuna bağlı olduğunu belirtmek gerekir. Öyle ki, 1 yıl boyunca 1m2’lik yer yüzüne düşen güneş enerjisinin miktarı ABD’de 1500-2000 kW/saat, Rusya’da 800- 1600 kW/saat, Çin’de 1800-2000 kW/saat, Fransa’da 1200-1400 kW/saat ve Azerbaycan’da 1500-2000 kW/saatten oluşmaktadır. Görüldüğü üzere Azerbaycan topraklarına düşen güneş ışınlarının miktarı diğer ülkelere kıyasla fazladır. Bu da güneş enerjisine yapılacak yatırımları değerli kılmaktadır.
[i] “Cop29 Host Azerbaijan Launches Green Energy Unit to Sceptical Response”, Climate Home News, https://t.ly/3_rQk, (Erişim Tarihi: 25.01.2024).
[ii] Aynı yer.
[iii] “Azerbaijan’s 2023 Gas and Power Production Rose While Oil Production Declined”, Enerdata, https://t.ly/KppbG, (Erişim Tarihi: 15.01.2024).
[iv] “Azerbaijan Positioning Itself as Green Energy Exporter”, Eurasinet, https://eurasianet.org/azerbaijan-positioning-itself-as-green-energy-exporter, (Erişim Tarihi: 09.08.2023).
[v] “AB, Karadeniz’in altından elektrik hattı döşeme hazırlığında”, AA, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ab-karadenizin-altindan-elektrik-hatti-doseme-hazirliginda/2766332, (Erişim Tarihi: 17.12.2022).
