Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi başkanlığında düzenlenen Beşinci Çin-Orta Asya Dışişleri Bakanları Toplantısı 1 Aralık 2024 pazar günü Çin’in güneybatısındaki Sichuan Eyaleti’nin Chengdu kentinde gerçekleştirilmiştir. Wang Yi, beş Orta Asya ülkesinin (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan) dışişleri bakanlarıyla birlikte açılış Çin-Orta Asya Zirvesi’nin sonuçlarının uygulanmasını gözden geçirmiş ve gelecek yıl Kazakistan’da yapılması planlanan ikinci zirvenin hazırlıklarına ilişkin derinlemesine görüşmelerde bulunmuştur. Toplantı karşılıklı güven ve dostluğu pekiştirirken gelecekteki çalışmaların yönünü de netleştirmiştir.[1]
Geçmişte İpek Yolu ile başlayan Çin ve Orta Asya ülkelerinin ticari ilişkileri, zamanla petrol ve doğalgaz boru hatları gibi enerji projeleri, Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) kapsamında güvenlik ve Kuşak ve Yol Girişimi (KYG) kapsamında gerçekleşen altyapı projeleriyle günümüzde kapsamlı stratejik bir ortaklığa dönüşmüştür. Bu toplantı ise Çin ve Orta Asya ülkeleri arasındaki ilişkilerin güçlenmesi ve bölgesel işbirliğinin derinleşmesi açısından önemlidir. Ülkeler arasında gelişen ilişkiler, Orta Asya’nın uluslararası ticarette daha aktif rol almasını sağlarken Çin’in Orta Asya üzerinden Avrasya’yla da etkileşimde olmasına olanak tanımış, böylece ekonomik kalkınmada stratejik bir önem oluşturmuştur.
Çin Komünist Partisi (ÇKP) Merkez Komitesi Siyasi Büro üyesi olan Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, Beşinci Çin-Orta Asya Dışişleri Bakanları Toplantısı’nın sonuçlarını ve görüş birliğini şöyle özetlemiştir:
- Çin-Orta Asya mekanizmasını geliştirmek ve güçlendirmek için devlet başkanlarının rehberliğine sadık kalınması.
- Modernizasyon hedeflerine bağlılık ve çok yönlü işbirliğinin derinleştirilmesi.
- Güvenlik için ortak sorumluluk, bölgesel barış ve istikrarın korunmasına odaklanma.
- Medeniyetler arasında karşılıklı öğrenmeyi teşvik etmek ve kalıcı dostluk için sağlam bir temel inşa etmek.
- Uluslararası adalet ve hakkaniyetin korunması için çok taraflılığın savunulması.
Ayrıca Wang toplantıda, Çin-Orta Asya mekanizmasının güçlendirilmesi için devlet başkanlarının liderliğinin sürdürülmesini vurgularken, Xi’an’da düzenlenen Çin-Orta Asya Zirvesi’nde varılan mutabakatın uygulanmaya devam edilmesini ve Çin-Orta Asya işbirliğinin ilerletilmesinin önemine değinmiştir. Kazakistan’ın gelecek yılki zirveye ev sahipliği yapmasını desteklediklerini ifade eden liderler, ortak bir deklarasyon, KYG’nin yüksek kalitede ortak inşası için eylem planı, Çin ve Orta Asya ülkeleri arasında İyi Komşuluk ve Dostane İşbirliği Anlaşması ve diğer önemli belgelerinin imzalanması sürecini başlatma konusunda mutabık kaldılar. Toplantıda ayrıca uzun vadeli işbirliği sırasında geliştirilen ortak fikir ve değerler temelinde bir “Çin-Orta Asya Ruhu” oluşturmak amaçlanmıştır.[2]
Çin, Orta Asya’dan petrol ve doğalgaz ithal etmekte ve Çin-Kazakistan petrol boru hattı ve Türkmenistan-Çin doğalgaz boru hattı gibi projeler ile enerji işbirlikleri gelişmektedir. Ayrıca Çin, Orta Asya’nın en büyük ticaret ve yatırım ortaklarından biridir. Taraflar arasındaki bu yatırımlar ise Çin’in bölgedeki ekonomik etkinliğini artırırken Orta Asya ülkelerinin ekonomik gelişimine katkı sağlamaktadır. Özellikle de KYG kapsamında gelişen ulaşım yollarıyla küresel pazarlara erişim kolaylaşmış, bölgesel lojistik ağlar güçlenmiştir.
Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, 18 Mayıs 2023 tarihinde Xi’an’da ilk kez düzenlenen Çin-Orta Asya Zirvesi’ne başkanlık etmiştir. Format, 2015 yılında ABD ile bölgedeki beş ülke arasında kurulan bakanlar düzeyindeki C5+1 Diplomatik Platformu’nu yansıtmakla birlikte devlet başkanlarını da içermektedir. Bu, uzun süredir özellikle Kuşak ve Yol Girişimi aracılığıyla Orta Asya’nın ekonomik meselelerine odaklanan Pekin için bir değişimi temsil etmektedir.[3]
Zirve, komşulukla başlayan ilişkilerinin geleceğe yönelik yatırım ve işbirlikleriyle stratejik önemini ortaya çıkaran, böylece siyasi açıdan da uluslararası arenada karşılıklı fayda temelinde ilişkilerin gelişmesini sağlayan kritik bir rol üstlenmiştir. Ulaşım altyapısı veya demiryolları gibi ticareti teşvik eden alanların yanı sıra Orta Asya’da 5G ağlarının kurulması gibi teknolojik ve Konfüçyüs Enstitüleri aracılığıyla Çince dil eğitimi verilerek modernleşme hedefleri doğrultusunda pek çok alanda etkileşim sağlanmıştır. Böylece Orta Asya ülkelerinin uluslararası arenadaki rolü artarken, Çin’in küresel alandaki ekonomik ve kültürel etkisi, özellikle KYG ile Avrupa’ya ulaşma açısından artmıştır.
Zirve sırasında, bir dizi çok taraflı ve ikili belge imzalanmış, çeşitli alanlarda işbirliği için planlar hazırlanmış ve Çin-Orta Asya enerji kalkınma ortaklığının kurulması, trans-Hazar uluslararası ulaşım koridorunun geliştirilmesinin desteklenmesi de dahil olmak üzere kilit işbirliği girişimleri üzerinde fikir birliğine varılmıştır. Wang Yi, bu tarihi zirvenin Çin-Orta Asya işbirliğinin platform oluşturma ve genel planlamasını tamamladığını, işbirliğinin daha üst seviyelere taşınması için yeni bir kapı açtığını söylemiştir.[4]
Taraflar arasında eşitlik, saygı, açıklık, kapsayıcılık ve karşılıklı desteğe dayanan işbirlikleri, bölgeye ve genel olarak dünyaya çok taraflı işbirlikleri kurulması açısından örnek oluşturmaktadır. Ayrıca bu işbirlikleri, hem ekonomik hem de güvenlikçi bakış açısını birleştiren, çok kutuplu bir dünya düzeninin şekillenme sürecinde jeopolitik hassasiyetlerin korunduğu kritik bir ortaklığı ifade etmektedir.
Sonuç olarak Çin’in Orta Asya ülkeleriyle ekonomik, güvenlik işbirliği içerisinde olması hem Çin’in küresel ticarette olan etkinliğini artırmakta hem de çeşitli altyapı, ulaşım koridorları gibi projelerle Orta Asya ülkelerinin kalkınmasına yardımcı olmaktadır. Bu işbirlikleri ayı zamanda siyasi bağların güçlenmesine de olanak sağlamaktadır. Öyle ki çok kutuplu dünya düzenine giden süreçte Orta Asya ülkeleri ile Çin arasındaki ticari ilişkiler Batı’nın bölgedeki ekonomik etkinliğini azaltarak Batı merkezli düzene bir denge oluşturmaktadır. Ayrıca KYG sayesinde Orta Asya’yla yürütülen projeler, Çin’in küresel ticaret ağlarını güçlendirmiş ve jeopolitik açıdan Avrasya’da önemli aktörlerle güvenlik ve güç dengelerinin oluşmasına yönelik istikrarı sağlamıştır.
[1] “Fifth China-Central Asia FM’s meeting agrees to deepen cooperation, reaffirm commitment to multilateralism”, Global Times, https://www.globaltimes.cn/page/202412/1324149.shtml, (Erişim Tarihi: 06.12.2024).
[2] Aynı Yer.
[3] “The first China-Central Asia Summit”, International Institude for Strategic Studies, https://www.iiss.org/publications/strategic-comments/2023/the-first-china-central-asia-summit/, (Erişim Tarihi: 06.12.2024).
[4] “Wang Yi: The China-Central Asia Summit Creates a New Platform for Good-neighbourliness and Friendly Cooperation in the Region”, Ministry of Foreign Affairs the People’s Republic of China, https://www.mfa.gov.cn/eng/wjbzhd/202403/t20240319_11262316.html, (Erişim Tarihi: 06.12.2024).
