Amerika Birleşik Devletleri’ne (ABD) göre; günümüzde dünyada on iki ülke piyasa ekonomisi statüsüne sahip değildir.[1] Tarihsel olarak piyasa ekonomisine sahip olmayan ülke statüsü, genellikle geçmişte Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne (SSCB) bağlı olan ülkelere verilmiştir. Bu on iki ülke arasında sadece Çin ve Vietnam, zamanında SSCB üyesi olmamıştır.
ABD’nin bir ülkeyi piyasa ekonomisi olarak tanıması için belirlediği kriterler şunlardır: ülkedeki para biriminin dönüştürülebilir olması, ücretlerin serbest pazarlıkla belirlenmesi, yabancı yatırımlara izin verilmesi, devletin üretim ve bazı kaynaklar üzerinde kontrol sağlayıp sağlamadığı ve fiyatların serbestçe belirleniyor olması. Ayrıca ABD, kendi kanaatini de kullanmakta ve insan hakları gibi diğer konuları da değerlendirmektedir. Eğer ABD, bir ülkeyi bu kriterlerle uyumlu görürse, o ülkeye piyasa ekonomisi statüsü verebilir.
Vietnam-ABD ilişkileri, Eylül 2023 tarihinde Kapsamlı Stratejik Ortaklık seviyesine yükseltilmiştir. Bunun ardından Vietnam’ın en çok istediği değişikliklerden birisi de ülkenin “piyasa ekonomisi” olarak tanımlanmasıdır. ABD Başkanı Joe Biden’ın 2023 yılında Vietnam’ı ziyaret etmesinden iki gün önce Vietnam Ticaret ve Sanayi Bakanlığı, Vietnam’ın piyasa dışı ekonomi statüsünü yükseltmek için “Durum Değişikliği İncelemesi” başlatmak üzere ABD Ticaret Bakanlığı’na başvuruda bulunmuştur. Bunun yanı sıra lobi faaliyetlerinde de bulunmuşlardır.
Statüdeki bu tarz bir değişim, Vietnam için hem sembolik hem de somut ticari faydalar sağlayacaktır. Zira ülke, ABD tarafından sürekli olarak anti-damping vergilerine maruz kalmaktadır. Bu vergiler Amerikan pazarında Vietnam’daki üretim maliyetinden daha düşük bir fiyata satıldığı tespit edilen ürünlere uygulanmaktadır. Amerika, bu vergiyle pazarda haksız rekabeti önlediğini savunmaktadır. Örneğin Vietnam, şu anda ABD’ye yaptığı dondurulmuş çiftlik karidesi ihracatında yaklaşık %26 gümrük vergisiyle karşı karşıyayken, pazar ekonomisi statüsüne sahip olan Tayland sadece %5 gümrük vergisiyle karşı karşıyadır.[2]
Piyasa ekonomisi statüsünün kabulü, Vietnam’ın fazla gümrük vergilerinden muaf olmasını sağlayacak ve böylece ABD’nin Vietnam malları ithalatını arttıracaktır. Ayrıca Vietnam’ın piyasa ekonomisi statüsü kazanması, yabancı yatırımları da arttıracaktır. Zira ABD’li yatırımcılar, hükümetin sıkı denetim yapmadığı bir ülkeye yatırım yaparken kendilerini daha rahat hissedeceklerdir.
24 Temmuz 2024 tarihinde ABD Ticaret Bakanlığı, Vietnam’ın pazar ekonomisi olup olmayacağına dair kararını teknik problemlerden dolayı ertelemişti. Bu tarihler, aynı zamanda Vietnam Komünist Partisi Lideri Nguyen Phu Trong’un vefatına da denk gelmişti. Bundan ötürü karar tarihi olarak Ağustos’un ilk haftası belirlenmişti. O dönem Asya turunda olan ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, Vietnam’a da uğrayarak Komünist Partisi liderinin cenaze törenine katılmıştı.[3] 2 Ağustos 2024 tarihinde tekrar gözden geçirilen talep, ABD Ticaret Bakanlığı tarafından onaylanmamıştır.
Vietnam’ın Argümanları:
Vietnam, ABD’nin kendisini pazar ekonomisi statüsünde görmesinin doğru olduğunu savunan pek çok argüman sunmaktadır. Öncelikle dünya genelinde Çin, Birleşik Krallık, Kanada ve Japonya’nın da dahil olduğu 72 ülke, Vietnam’ın pazar ekonomi statüsünü tanımaktadır. Vietnam’a göre; bu büyük ortaklarla iş yapmak, bir pazar ekonomisi olduğunu göstermektedir ve bu statü ABD tarafından da verilmelidir.[4]
Vietnam, pazar ekonomisi statüsünü hak ettiğine dair şu savları savunmaktadır: Öncelikle para birimi Dong’un dönüştürülebilirliğini artırmayı hedeflemektedir, makroekonomik dengeleri sağlama çabalarını artırmıştır ve döviz kuru bandını %5’e çıkarmıştır. Ayrıca ülke, işçi haklarını korumaya yönelik yasalara sahip olduğunu ve maaşların pazarlık yoluyla belirlendiğini belirtmektedir. Nitekim Vietnam, doğrudan yabancı yatırımları çekerek milli gelirinin %20’sini, sanayi üretiminin %50’sini ve ihracatının %70’ini doğrudan yabancı yatırım sektöründen sağlamaktadır. Ayrıca, devlet destekli işletmelerin rolünü azaltarak özel sektörün GDP’ye katkısını %60-65’lere çıkarmayı hedeflemektedir. Vietnam, 2023 yılında çıkardığı fiyat yasasıyla çoğu tüketim maddesinden fiyat kontrolünü kaldırmış ve yalnızca acil durumlar için sınırlı müdahale yetkisi tanımıştır.[5]
ABD’nin Argümanları:
ABD’de çelik üreticileri, Gulf Coast karidesçileri, bal üreticileri, Amerikan İmalat Birliği, Senato ve Temsilciler Meclisi’ndeki yasama organları, Güney Karides Birliği ve Amerikan Karides İşleyicileri Birliği gibi gruplar, Vietnam’ın piyasa ekonomisi statüsü almasını istememektedir. Bunun yanı sıra bazı ticaret ve işçi örgütleri, Vietnam’ın piyasa ekonomisi olarak tanınmasının ABD’ye fayda sağlamayacağına inanmaktadır. Bu gruplar haksız bir rekabet varlığına dair deliller nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Ayrıca İnsan Hakları İzleme Örgütü, Vietnam’ın işçilerin özgürce sendikalaşabileceği yönündeki argümanını sorgulayarak hükümetin yalnızca devlet kontrolündeki sendikaların varlığına izin verdiğini vurgulamıştır. Ancak bazı perakendeciler ve diğer iş grupları bu durumu desteklemektedir.[6]
Amerikalı çelik işçileri, Çin’in çelik ürünlerini üçüncü bir ülke üzerinden ABD’ye soktuğunu iddia etmektedir. Çin’e ait birçok devlete ait şirketin Vietnam’da büyük yatırımlara sahip olduğu ve halihazırda Vietnam üzerinden ABD’ye ürün sevk ettiği belirtilmektedir. Bu nedenle Vietnam’ın piyasa ekonomisine geçişinin Amerikalı işçiler ve üreticilerin aleyhine olacağı öne sürülmektedir.[7]
Amerikan İmalat Birliği’ne göre; Vietnam para ve sermaye hesaplarını kısıtlamaya ve döviz piyasasını etkilemeye devam etmektedir. Ayrıca para biriminin değerini manipüle etmektedir. Zira ABD Hazine Bakanlığı, Vietnam’ı döviz manipülasyonu izleme listesine geri almıştır. Buna ek olarak Vietnam’da işçiler, organize olma, pazarlık yapma ve grev hakkı gibi temel haklardan yoksundur, bu nedenle maaşlar serbest pazarlık yoluyla belirlenmemektedir. Dahası ülke, yabancı firmaların ortak girişim ve yatırımlarını kısıtlamaktadır ve izin verilen yatırımların büyük kısmı Çin’den gelmektedir. Bu durum, Çin’in kontrolünü artırmaktadır. Genel bir ifadeyle, Vietnam’ın pazar ekonomisi statüsüne geçirilmesi, ABD’nin ekonomik ve ulusal güvenlik çıkarlarını tehlikeye atacaktır.[8]
Çin’e göre, pazar ekonomisi statüsü ABD’nin jeopolitik olarak kullandığı bir araçtır. Vietnamlı bazı uzmanlar, ABD’nin Vietnam’ın pazar ekonomisini kabul etmemesinin Vietnam’ı Çin’e yaklaştıracağını söylemiştir.[9] Nitekim Vietnam Komünist Partisi’nin yeni Sekreteri To Lam da Çin’le işbirliğine daha çok önem vermeye başlamıştır. ABD’nin en büyük korkularından biri Vietnam’da iş yapan Çinli firmalardır.
Sonuç
Vietnam’ın piyasa ekonomi statüsü talebi yalnızca iki ülke arasında ekonomik ilişkileri değil, aynı zamanda uluslararası dinamikleri de etkileyebilecek bir meseledir. Şayet ABD, Vietnam’a pazar ekonomisi statüsü vermiş olsa dahi bunu Çin’e karşı yürütmeye çalıştığı ticaret savaşlarının bir parçası olarak değerlendireceğine kuşku yoktur. Vietnam’a ABD tarafından pazar ekonomisi statüsü verilmesi, Vietnam için ABD’ye yaklaşmak ve ticarette somut fayda anlamına gelecektir. Görünüşe göre ABD, Vietnam’a piyasa ekonomisi statüsünü bir koz olarak tutmaya niyetlidir.
[1] “Countries Currently Designated by Commerce as Non-Market Economy Countries”, US Deparment of Commerce, https://www.trade.gov/nme-countries-list, (Erişim Tarihi: 15.11.2024).
[2] “Vietnam’s Quest for “Market Economy” Status”, the Vietnamese, https://www.thevietnamese.org/2024/07/vietnams-quest-for-market-economy-status/,(Erişim Tarihi: 15.11.2024).
[3] “US delays sensitive Vietnam ‘market economy’ decision until August”, Reuters, https://www.reuters.com/world/us/us-commerce-dept-delays-sensitive-vietnam-decision-until-august-memorandum-2024-07-24/, (Erişim Tarihi: 15.11.2024).
[4] “Why the US should recognise Vietnam’s market economy status”, RMIT University, https://www.rmit.edu.vn/news/all-news/2024/jul/why-the-us-should-recognise-vietnams-market-economy-status, (Erişim Tarihi: 15.11.2024).
[5] Ibid.
[6] “Vietnam’s Quest for “Market Economy” Status”, the Vietnamese, https://www.thevietnamese.org/2024/07/vietnams-quest-for-market-economy-status/, (Erişim Tarihi: 15.11.2024).
[7] “Vietnam is Not a Market Economy”, Alliance for American Manufacturing, https://www.americanmanufacturing.org/blog/vietnam-is-not-a-market-economy/, (Erişim Tarihi: 15.11.2024).
[8] Ibid.
[9] “Vietnam’s Quest for “Market Economy” Status”, the Vietnamese, https://www.thevietnamese.org/2024/07/vietnams-quest-for-market-economy-status/, (Erişim Tarihi: 15.11.2024).
