Çin, 21. yüzyılın ekonomik devlerinden biri olmakla birlikte süper güç olma yolunda ABD’nin en büyük rakiplerinden biri konumundadır. Çin’in bu büyüme sürecindeki önemli noktalardan biri komşu bölgelerle kurduğu ekonomik ve politik ilişkilerdir. Çin uzun vadeli hedefleri gerçekleştirmede komşu ülkelerle kurulacak ilişkilerin öneminin farkındadır. Bu açıdan Orta Asya da Çin’e olan coğrafi yakınlığı ve potansiyel kaynakları sebebiyle Çin’in büyük finansal yatırımlar yaptığı bölgelerden birisidir.
Çin’in Orta Asya’yla olan ekonomik ilişkilerinde enerji sektörü göze çarpmaktadır. Bu ülkelerden biri olan Türkmenistan’ın 2024 yılının ilk yarısında 5,67 milyar dolar değerinde gaz ihraç ederek Çin’in en büyük gaz tedarikçisi haline geldiği bildirilmektedir. Rusya ise 4,69 milyar dolarla ikinci sırada yer almaktadır. Orta Asya ülkelerinin Rusya ve Çin’in ithal ettiği enerjinin önemli bir kısmını sağladığı düşülürse Çin’in Orta Asya ülkelerine enerji sektöründe yatırım yapması iki taraf için de kârlı bir durumdur.[i]
Tacikistan, bağımsızlığını kazandığından bugüne kadar Çin’den sağlanan 5,3 milyar doları aşan mali yardımla 35 enerji projesini hayata geçirmiştir. Ayrıca Tacikistan’ın enerji sektörü de Çinli şirketlerin 197 milyon dolarlık doğrudan yatırımlarından yararlanmıştır.[ii] Özbekistan ve Kazakistan özellikle güneş ve rüzgâr enerjisi alanında Çin açısından dikkat çekicidir. 2023 yılında Çin şirketleri ve Özbekistan arasında yenilenebilir enerji alanında 6 milyara varan bir yatırım anlaşması imzalanmıştır.[iii] Kazakistan ise Temmuz 2024 tarihinde Çin şirketleriyle 100 milyon doları aşan 23 projeyi içeren bir anlaşma imzalamıştır.[iv]
Çin’in Orta Asya’ya olan ilgisi enerji sektörüyle sınırlı değildir, aynı zamanda taşımacılık alanında da ilerlemektedir. Orta Koridor, Çin’i Orta Asya ve Kafkaslar aracılığıyla Avrupa’ya bağladığı için Çin için ekonomik açıdan stratejik bir noktadır.[v] Eylül 2024 tarihinde ise Çin ve Kazakistan Orta Koridor’daki karayolu ve demiryolu altyapısının iyileştirilmesi için anlaşmıştı.[vi] Ancak Çin’in yatırımları bununla sınırlı kalmamaktadır. Yine Eylül 2024 tarihinde Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu şirketi açılmıştır. 523 kilometrelik bu demiryolunun tamamlandığında yıllık 15 milyon ton kargo taşıması beklenmektedir. Çin’in taşımacılık alanında Kafkaslar ve Orta Asya üzerinden ilerlemesi, diğer bölgelerdeki jeopolitik istikrarsızlığın yarattığı risklerden korunmak için stratejik bir adım olarak görülmektedir.[vii]
Tarım ve hayvancılık sektörü de Çin-Orta Asya ekonomik işbirliklerinde önemli bir yere sahiptir. Temmuz 2024 tarihinde Çin’in evcil hayvanların deri ve organlarını işleyen bir işletme kurmak için Özbekistan’ın Andican bölgesine 1 milyar dolar yatırım yapacağı açıklanmıştır.[viii] Diğer bir yandan Çin, Kazakistan tarım ürünleri için en büyük pazar konumundadır. 2023 yılında Kazakistan’dan Çin’e 1 milyar dolar değerinde tarım ürünleri ihraç edilmiş ve bu miktarın önümüzdeki yıllarda daha da artması beklenmektedir.[ix] Kırgızistan ise yerli üreticileri, Çin’le tarımsal ürün ticaretini artırmaya çağırmaktadır.[x]
Çin’in Orta Asya’ya yatırımları sadece ekonomik olarak görülmemelidir ve politik ilişkiler de göz ardı edilmemelidir. Temmuz 2024 tarihinde Çin, Kazakistan’ın BRICS’e katılımını desteklediğini açıklamıştır.[xi] Bu dönemde Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Çin’in Kazakistan’ın ana müttefiklerinden biri olduğunu da belirtmiştir.[xii] Diğer bir yandan Tacikistan, Çin’le olan stratejik ortaklığın geliştirilmesinin öncelik olduğunu vurgulamış ve Tek Çin politikasını desteklediğini açıklamıştır.[xiii] Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev ise Ocak 2024 tarihinde Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’in daveti üzerine Pekin’e yaptığı ziyaret sonrası Çin’le ilişkilerin geliştirilmesinin Özbekistan’ın dış politikasındaki önceliklerden biri olduğunu ifade etmiştir. Nitekim Çin, Özbekistan’a yapılan doğrudan yabancı yatırımlarda günümüzde birinci sırada yer almaktadır.[xiv]
Çin’in uzun vadedeki stratejisinde Orta Asya’nın yerinin kritik olduğu açıkça görülmektedir. Pekin Hükümeti, iki bölge arasındaki ilişkileri sağlamlaştırma yönünde kritik adımlar atmaktadır. Çin’in yatırımları Orta Asya’nın jeopolitik önemini artırırken aynı zamanda bölgenin potansiyelinin ortaya çıkması için gereken kaynakları da sağlayabilir. Öte yandan Orta Asya’yla gelişen ilişkiler, Çin için büyük bir pazar ve enerji kaynakları anlamına gelirken, Orta Asya için de yatırım ve ekonomik kalkınma anlamına gelmektedir.
Çin’in Orta Asya’yla kuracağı iyi ilişkiler, bölgenin coğrafi konumu sayesinde Çin’in Avrupa ve diğer bölgelerle olan ekonomik pazarını genişletmesine ve ihracatı bu rota üzerinden artırmasına olanak tanımaktadır. Çin’in ekonomi odaklı başlayan Orta Asya yatırımları politik alanda da bir yatırım olarak görülebilir. Zira bölge liderlerinin gelecekte Çin-ABD geriliminde Çin’e daha yakın bir duruş sergilemelerine yol açabileceği söylenebilir.
Çin’in Orta Asya’yla kurduğu ekonomik ve politik ilişkiler bölgede bir diğer önemli güç olan Rusya karşısındaki konumunu sağlama almak ve süper güç olma yolunda atılan adımlardan biri olarak görülebilir. Nitekim Rusya da Orta Asya ülkeleriyle ticari ve politik ilişkiler sürdürmektedir, ancak halihazırda Ukrayna’yla bir savaş içerisinde olduğu göz önünde bulundurulduğunda Çin için bölgedeki ülkelerle ilişkileri güçlendirmek için bir alan açılmış durumdadır. Diğer bir deyişle Çin, Rusya-Ukrayna Savaşı sonrası Rusya’nın bölgedeki stabiliteyi sağlayan otoritesinin boşluğunu ekonomik ve politik yatırımlarla dolduruyor olabilir. Çin’in Orta Asya’yla kurduğu ekonomik ortaklıkların politik olarak da desteklenmesiyle potansiyel krizlerde Orta Asya ülkelerinin Çin lehine taraf alması ihtimalini doğurmaktadır. Bu açıdan Çin hem ekonomik hem de politik olarak etkisini genişletme fırsatına sahip olabilir.
[i] Jalolova, S. (2024b, October 8). Turkmenistan surpasses Russia in gas exports to China – The Times of Central Asia. The Times of Central Asia. https://timesca.com/turkmenistan-surpasses-russia-in-gas-exports-to-china/, (Erişim Tarihi:12.10.2024).
[ii] “China Invests over $5 billion in Tajikistan’s Energy Sector – The Times of Central Asia”. The Times of Central Asia. https://timesca.com/china-invests-over-5-billion-in-tajikistans-energy-sector/, (Erişim Tarihi:12.10.2024).
[iii] Avdaliani, E. (2024, February 27). China goes green in Central Asia. Chinaobservers. https://chinaobservers.eu/china-goes-green-in-central-asia/, (Erişim Tarihi:12.10.2024).
[iv] Kemelova, F. (2024, July 3). Chinese global leader in clean energy signs Multimillion-Dollar agreements for new Kazakh projects – The Astana Times. The Astana Times. https://astanatimes.com/2024/07/chinese-global-leader-in-clean-energy-signs-multimillion-dollar-agreements-for-new-kazakh-projects/, (Erişim Tarihi:12.10.2024).
[v] Cutler, R. M. (2024, October 3). China officially joins the Middle Corridor – the Times of Central Asia. The Times of Central Asia. https://timesca.com/china-officially-joins-the-middle-corridor/, (Erişim Tarihi:12.10.2024).
[vi] Kwan, S. (2024, September 26). Kazakhstan and China to increase cargo transportation along Trans-Caspian Route – The Times of Central Asia. The Times of Central Asia. https://timesca.com/kazakhstan-and-china-to-increase-cargo-transportation-along-trans-caspian-route/, (Erişim Tarihi:12.10.2024).
[vii] Kwan, S. (2024, September 30). China-Kyrgyzstan-Uzbekistan Railway Company opened in Bishkek – The Times of Central Asia. The Times of Central Asia. https://timesca.com/china-kyrgyzstan-uzbekistan-railway-company-opened-in-bishkek/, (Erişim Tarihi: 12.10.2024).
[viii] “China to invest US$1 billion in Andijan region”. UzDaily.uz. https://www.uzdaily.uz/en/china-to-invest-us1-billion-in-andijan-region/, (Erişim Tarihi: 12.10.2024).
[ix] Kwan, S. (2024, September 4). “China the Largest Market for Kazakhstan’s Agricultural Products – The Times Of Central Asia”. The Times of Central Asia. https://timesca.com/china-the-largest-market-for-kazakhstans-agricultural-products/, (Erişim Tarihi: 12.10.2024).
[x] “Kyrgyz farmers urged to supply agricultural products to China – The Times of Central Asia”. The Times of Central Asia. https://timesca.com/kyrgyz-farmers-urged-to-supply-agricultural-products-to-china/, (Erişim Tarihi: 12.10.2024).
[xi] “China Supports Kazakhstan’s Bid to Join BRICS – The Times of Central Asia”. The Times of Central Asia. https://timesca.com/china-supports-kazakhstans-bid-to-join-brics/, (Erişim Tarihi: 12.10.2024).
[xii] “Kazakhstan and China cement strategic Partnership – The Times of Central Asia”. The Times of Central Asia. https://timesca.com/kazakhstan-and-china-cement-strategic-partnership/, (Erişim Tarihi: 12.10.2024).
[xiii] Kwan, S. (2024, August 5). Tajikistan and China tighten strategic partnership – The Times of Central Asia. The Times of Central Asia. https://timesca.com/tajikistan-and-china-tighten-strategic-partnership/, (Erişim Tarihi:12.10.2024).
[xiv] “Uzbek President Mirziyoyev Lauds Strategic Partnership with China – The Times of Central Asia”. The Times of Central Asia. https://timesca.com/uzbek-president-mirziyoyev-lauds-strategic-partnership-with-china/, (Erişim Tarihi:12.10.2024).
