Orta Asya ile Avrupa Birliği (AB) ülkeleri arasındaki diyalog, son dönemlerde artmıştır. Rusya-Ukrayna Savaşı’nın başlamasından itibaren de değişen dengeler ve dış politika yönelimleri çerçevesinde birçok aktör yeni işbirliklerine yönelmiştir. Orta Asya ülkeleri de demokratikleşme ve ortaklıkları geliştirme adımlarına paralel olarak Batılı devletlerle olan münasebetlerini ileri seviyelere taşımaya başlamışlardır.
1-2 Haziran 2023 tarihlerinde gerçekleştirilen AB-Orta Asya Zirvesi de bu bakımdan oldukça mühimdir. Kırgızistan’ın ev sahipliğinde ikinci kez düzenlenen zirvede Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım Cömert Tokayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sayın Sadır Caparov, Tacikistan Cumhurbaşkanı Imamali Rahman, Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın Serdar Berdimuhamedov ve Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel, Çolpan Ata’da bir araya gelmiştir. Hatırlanacağı üzere, zirvenin ilk toplantısı 2022 yılında Kazakistan’da yapılmıştı.
Uluslararası gelişmeler bağlamında AB-Orta Asya ilişkilerinin ele alındığı zirve, taraflar arasındaki ortaklıklarının güçlendirilmesi bakımından önem arz etmektedir. Aynı zamanda zirve, bölge devletlerinin iç politikada yürüttükleri reform çalışmalarının desteklenmesi noktasında da mühimdir.
Bununla birlikte ilişkilerin kurumsallaşması yönünde güçlü adımların atıldığı görülmektedir. 18-19 Kasım 2022 tarihlerinde Semerkant’ta düzenlenen AB-Orta Asya Bağlantı Konferansı ve AB- Orta Asya Bakanlar Toplantısı, 23-24 Şubat 2023 tarihlerinde AB-Orta Asya Çevre ve Su Kaynakları Üst Düzey Konferansı, 10 Mart 2023 tarihinde Sivil Toplum Forumu ve 18-19 Mayıs 2023 tarihlerinde AB-Orta Asya Ekonomik Forumu düzenlenmiştir.[1] Tüm bunlar karşılıklı işbirliklerinin geliştirileceğine ve çeşitli platformlar aracılığıyla bağların güçlendirileceğine işaret etmektedir.
Uluslararası toplantıların yanı sıra ikili görüşmeler ve ziyaretler ivme kazanmıştır. Hem bu görüşmelerde hem de çok taraflı konferans ve toplantılarda mevcut ortaklıklar güçlendirilirken; yeni işbirlikleri için de adımlar atılmaktadır. Kırgızistan’da yapılan ikinci AB-Orta Asya Zirvesi’nde de AB ülkeleri ile bölge devletleri arasındaki bağlar geliştirilmiştir. Örneğin Kazakistan ve AB, kritik hammaddelerdeki işbirliğini güçlendirme konusunda anlaşmıştır. Sanayi ve Altyapı Geliştirme Bakanı Marat Karabayev ve Avrupa Komisyonu Başkan Yardımcısı Maroš Šefčovič de mutabakat zaptının ilk yol haritasının uygulanmasını ve kritik hammaddeler konusunda işbirliğini desteklemek için olası AB finansman araçları hakkında görüşmüştür. Ayrıca Karabayev, AB’nin başlattığı ortak projelerden birinin, Alman HMS Bergbau AG firmasının Kazakistan’da lityum yataklarının geliştirilmesine yönelik yatırımı olduğunu bildirmiştir.[2]
Diğer taraftan Kırgızistan ise dijitalleşme ve uydu iletişim projelerinde AB’yle olan ortaklığını arttırmaya çalışmaktadır.[3] Ayrıca Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sayın Caparov yaptığı açıklamada, Orta Asya’nın Asya ile Avrupa arasındaki mallar için bir nakliye ve lojistik merkezi haline gelme potansiyeline sahip olduğunu belirtmiştir. Bu kapsamda Sayın Caparov şunları söylemiştir: [4]
“Ulaştırma, lojistik ve altyapı projelerinin geliştirilmesi, Orta Asya ekonomileri için bir büyüme motoru haline gelebilir ve bölge, Avrupa ile Asya arasında tüm taraflara fayda sağlayacak bir bağlantı merkezi haline gelebilir.”
Orta Asya-Avrupa hattında Kırgızistan’ın bir ulaşım üssü haline gelmesini amaçlayan Bişkek yönetiminin yeni işbirliği projelerini bu ulaşım ve bağlantı sektörüne yönlendirmesi muhtemeldir. Dolayısıyla buna yönelik anlaşmaların gündeme geleceği öngörülebilir.
Özbekistan ise dijitalleşme çerçevesindeki girişimlere odaklanmış vaziyettedir. Aynı zamanda Batılı ortaklarla geliştirilen işbirliği ve Sayın Mirziyoyev’in reform çalışmalarının desteklenmesi kapsamında ikili münasebetlerde kritik gelişmeler yaşanacağı öngörülebilir. Zaten Sayın Mirziyoyev, AB’yle olan bağların kuvvetleneceğini işaret eden şu açıklamasıyla da geleceğe yönelik ipuçları vermiştir:[5]
“Fransa, Almanya, Macaristan ve Çekya liderleriyle görüşmeler yaptık. Budapeşte ve Stockholm’de elçilikler açtık… İtalya’yı ziyaret etmeyi planlıyorum.”
Sayın Mirziyoyev Orta Asya’nın önde gelen Avrupalı şirketler ve bankalar için bir çekim merkezi ve yeni ekonomik fırsatlar alanı olduğunu da vurgulamıştır. Bu çerçevede Özbek lider, “modern endüstriyel kapasiteler yaratmayı, “yeşil” enerjiyi tanıtmayı, “akıllı” tarımı geliştirmeyi ve kapsamlı bir ulaşım ve lojistik altyapısı oluşturmayı amaçlayan geniş bir yatırım ve teknolojik ortaklıktan söz edildiğini ifade etmiştir.[6]
Bununla birlikte Sayın Mirziyoyev, Orta Asya ile Avrupa arasındaki ulaşım ve iletişim bağlarını Orta Koridor olarak da bilinen Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Rotası’nın oluşturulması yoluyla geliştirmeye dönük çabaları da birleştirme çağrısında bulunmuştur.[7] Bilindiği gibi Orta Koridor, bölge ülkelerinin uluslararası pozisyonunu ve değerini arttırmıştır. Koridorun gelişimine yönelik müşterek çabalar da bölge devletlerinin statüsünü olumlu yönde etkileyecektir.
Duşanbe yönetimi ise AB’nin Rogun Hidroelektrik Santrali’nin inşasının finansmanına katılması isteğini dile getirmiştir. Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman, Avrupa ülkelerinin Tacikistan’a hidroelektrik alanında yatırım desteği sağlamasının uygun göründüğünü belirterek Rogun Hidroelektrik Santrali’nin tamamlanmasının yanı sıra mevcut hidroelektrik santrallerinin modernizasyonunun finansmanında da yer almalarını umduğunu dile getirmiştir.[8]
Bölgesel düzeyde ise Orta Asya’nın küresel ekonomiye entegrasyonuna yardımcı olmak için Orta Asya’da ortak bir ‘jeo-ekonomik alan’ oluşturulmasına yönelik görüşmeler yapıldığı bilinmektedir.[9] Ayrıca 2014 ile 2020 yılları arasında bölgeye 1,2 milyar dolara ulaşan yardımla Orta Asya’daki en büyük bağışçı konumunda olan AB,[10] iktisadi ortaklıkları geliştirmeye devam edeceğini göstermiştir. Çin ile Orta Asya arasındaki C+C5 platformu da düşünüldüğünde; AB’nin Orta Asya’yla olan münasebetlerinde yeni açılımları gündeme getireceğini öne sürülebilir.
Türkmenistan ile AB arasındada ticaret, ekonomi, kalkınma ve işbirliği programları kapsamında birtakım gelişmelerin yaşanacağı söylenebilir. Taraflar arasındaki enerji işbirliğinin de zirve sonrasında yeni adımlarla güçlendirilmesi muhtemeldir. AB, Aşkabat’la ilişkilerinde ikili işbirliği projeleri, ekonomik reformlar, eğitim, iyi yönetişim, hukukun üstünlüğü ve sürdürülebilir enerji konularına odaklanmaktadır. Zirve kapsamında da mevcut bağların geliştirilmesine yönelik ortak iradenin ortaya konduğu söylenebilir.
Netice itibarıyla küresel ilginin odağı haline gelen Orta Asya’nın gerek Çin’le gerek Avrupalı ortaklarla kurduğu bağlarda en kazançlı çıkan taraf olduğu yorumu yapılabilir. AB ülkeleriyle geliştirilen münasebetlerin bölge ülkelerine; iç siyasetteki yapısal reform süreçlerinde destek; dış politikada ise işbirliği olarak döneceği görülmektedir.
[1] “Joint Press Communiqué by Heads of State of Central Asia and the President of the European Council”, European Council, https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2023/06/02/press-communique-by-heads-of-state-of-central-asia-and-the-president-of-the-european-council/, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
[2] “Kazakhstan to Strengthen Cooperation with EU in Critical Raw Materials”, The Astana Times, https://astanatimes.com/2023/06/kazakhstan-to-strengthen-cooperation-with-eu-in-critical-raw-materials/, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
[3] “Kyrgyzstan Hopes to Multiply Success Together with EU on Digitalization and Satellite Communication Projects-President Japarov”, AKI Press, https://akipress.com/news:712572:Kyrgyzstan_hopes_to_multiply_success_together_with_EU_on_digitalization_and_satellite_communication_projects_-_President_Japarov/, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
[4] “Kyrgyzstan to Turn Central Asia into a Transport Hub to Europe”, Plenglish, https://www.plenglish.com/news/2023/06/03/kyrgyzstan-to-turn-central-asia-into-a-transport-hub-to-europe/, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
[5] “Uzbekistan, President Mirziyoyev: “Central Asia is a Center of Gravity for European Companies””, Agenzianova, https://www.agenzianova.com/en/news/uzbekistan-il-presidente-mirziyoyev-lasia-centrale-e-un-centro-di-gravita-per-le-imprese-europee/, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
[6] “President of Uzbekistan Put Forward Important Initiatives to Further Deepen Regional Cooperation Between Central Asia and the European Union”, Uz Daily, https://www.uzdaily.uz/en/post/81308, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
[7] “Central Asian Leaders Agree on Potential for Economic Cooperation with EU”, AA, https://www.aa.com.tr/en/world/central-asian-leaders-agree-on-potential-for-economic-cooperation-with-eu/2912889, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
[8] “Эмомали Рахмон предложил ЕС профинансировать достройку Рогунской ГЭС”, Avesta, https://avesta.tj/2023/06/03/emomali-rahmon-predlozhil-es-profinansirovat-dostrojku-rogunskoj-ges/, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
[9] “Central Asian Leaders…”, a.g.m.
[10] “EU Offers ‘Sincere Partnership’ to Central Asia in Summit”, TRT World, https://www.trtworld.com/asia/eu-offers-sincere-partnership-to-central-asia-in-summit-13470779, (Erişim Tarihi: 03.06.2023).
