Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Orta Asya’da beş devlet bağımsızlığını elde etmiştir. Bu durum, dünyanın birçok bölgesinden Orta Asya’ya yönelik ilginin artmasına yol açmıştır. Çok yönlü-vektörlü dış politika izleyen Orta Asya devletleri; ABD’den Çin’e, Rusya’dan Avrupa’ya kadar birçok ülke ve bölgeyle olan bağlarını güçlendirmiştir. Bu süreçte Ortadoğu’dan çeşitli ülkeler de Orta Asya’ya yönelmiştir.
Orta Asya’yla ilişki kuran ve bu bağları güçlendirme noktasında çeşitli adımlar atan ülkelerden biri de İsrail’dir. Orta Asya’nın sahip olduğu zengin yeraltı kaynakları ve jeopolitik konumu, bölgenin bir merkeze dönüşmesini sağlarken; bölgeyle ilişkilerini geliştirmek isteyen devletler; ticari, ekonomik, teknik, eğitimsel ve kültürel konuları bir araç olarak kullanmıştır. Bu dönemde ilişkiler, kültürün bir parçası olan dini değerler üzerinden de gelişmiştir. Zira bölgedeki yerel Müslüman nüfus ve Yahudi diasporaları bunun en önemli unsurları olmuştur. İsrail’in bölgeyle ilişkilerini geliştirirken temel amaçları şunlardı:[1]
- Orta Asya’da İsrail’in imajının iyileştirilmesi
- İkili ilişkileri geliştirecek olan kuruluşların kurulmasının teşvik edilmesi
- Askeri eğitim noktasında Orta Asya ülkelerinin İsrail’e olan güveninin sağlanması ve askeri işbirliğinin yapılması
2000’li yıllara gelindiğinde İsrail’in Orta Asya’yla kurduğu ilişkilerin en önemli konularından biri ekonomi olmuştur. 2001 senesinin Temmuz ayında İsrail Altyapı Bakanı Avigdor Lieberman, çeşitli iş insanlarıyla Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’a yedi günlük bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Bu ziyaretin amaçlarından biri de dönemin İsrail Başbakanı Ariel Şaron’un aynı yılın Kasım ayında düzenleyeceği ziyarete hazırlık yapılmasıydı.[2]
Bahse konu ziyaretin ardından gelişen ilişkilerin son dönemde ivme kazandığı görülmektedir. Bunun ana nedenlerinden ilkinin güvenlik olduğu söylenebilir. Zira Afganistan merkezli terör tehditleri hem bölge hem de yakın çevresindeki yer alan ülkeler için önemli bir tehdit oluşturmaktadır. Orta Asya devletlerinin laik yapıları ise İsrail’in güvenlik temelli işbirliği yapabilmesini kolaylaştırmaktadır.
Bununla birlikte Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) Afganistan’dan çekilmesi, Batı’yı bölgede etkisiz hale getirmiştir. Söz konusu durum, önemli bir boşluk ve dezavantaj yaratmıştır. Bunun karşısında ise İsrail’in bu boşluğu doldurmada aday olduğu söylenebilir. Zira Tel-Aviv yönetimi için en önemli tehdit kaynaklarından biri, dünyada radikalleşmenin artması, İran’ın bölgede etkili bir aktöre dönüşmesi ve Orta Asya’da İsrail karşıtlığının yükselmesidir. Buna karşılık İsrail’in bölgede varlık göstererek söz konusu olasılıkları engellemeye çalıştığı düşünülmektedir.
İsrail, bölge devletleriyle ilişkilerini güçlendirmek maksadıyla savunma anlaşmalarını ve silah ihracatını önemli bir unsur olarak kullanmaktadır. Örneğin 2014 yılında Kazakistan ile İsrail arasında bir savunma anlaşması imzalanmıştır. Ayrıca İsrailli savunma şirketleri, Kazakistan’a insansız hava araçları (İHA), roketler, radar sistemleri ve iletişim ekipmanları da dahil olmak üzere çeşitli ürünler satmıştır. Ayrıca 2019 senesinde iki devletin İsrail’in Elbit Systems lisansı altında Kazakistan’da İHA üretilmesi için anlaştığı bilinmekte[3] ve 2021 yılının Mayıs ayında üretime başlandığı iddia edilmektedir.[4]
İsrail’in Orta Asya’yla olan ilişkilerini güçlendirmek istemesinin nedenlerinden biri de İran’la rekabet etme ve bu ülkeyi çevreleme politikasıdır. İsrail, İran’ı kendisini için bir tehdit olarak kabul etmektedir. Bu durum ülkeler arasında önemli bir sorun anlamına gelirken; jeopolitik konumu itibariyle Orta Asya’yla ilişkilerin güçlendirilmesi, Tel Aviv açısından kritik öneme haizdir.
İsrail’in Orta Asya’ya yönelmesindeki başlıca nedenlerden biri de bölgedeki zengin enerji kaynaklarıdır. Zira İsrail, İran’la ve çevresindeki Arap devletleriyle uzun süre boyunca kötü ilişkilere sahip olmuştur. Mevzubahis durum, İsrail’in komşularından enerji temin etmesini engellemekteydi. Bununla birlikte sol hareketlerin güçlü olduğu Latin Amerika ülkeleri de İsrail’e enerji satmak istememektedir. İsrail’in satın aldığı petrolü nereden temin ettiğini açıklamazken; çeşitli iddialara göre, Astana, Tel Aviv’in petrol ihtiyacının %10 ile %25’ine kadar olan kısmını karşılamaktadır.[5]
İsrail’in Orta Asya’da ilişkilerini güçlendirmek istediği devletlerden biri de Özbekistan’dır. Üstelik Özbekistan, Buhara Yahudilerinden dolayı İsrail tarafından kültürel bağların iyi olduğu bir devlet olarak görülmektedir.[6] Bunun da etkisiyle taraflar arasındaki münasebetler; siyaset, diplomasi, ekonomi, tarım, turizm, sağlık ve kültür boyutlarıyla gelişmektedir. Özellikle de tarımsal üretim noktasında Tel Aviv’den destek gördüklerini söyleyen Özbekistan Tarım Bakan Yardımcısı Alişer Turaev, ülkedeki başarıya katkı sunan devletlerden birinin İsrail olduğunu açıkça dile getirmiştir.[7] 28-29 Haziran 2022 tarihlerinde Tel Aviv’de bir Özbek-İsrail İş Forumu düzenlenmiş ve ilişkilerin çok boyutlu bir şekilde geliştirilmesi amaçlanmıştır.[8]
Tüm bunların yanı sıra İsrail’in Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan’la da çeşitli seviyelerde ilişkileri bulunmaktadır. Kırgızistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Azizbek Madmarov ile İsrail’in Kırgızistan Büyükelçisi Liat Vekselman, 17 Eylül 2020 tarihinde bir araya gelmiş ve ilişkilerin tarım, tıp, eğitim ve turizmi içerecek şekilde geliştirilmesi için görüşme gerçekleştirmiştir.[9]
18 Ağustos 2022 tarihinde de İsrail Dışişleri Bakan Yardımcısı Simona Halper’in başkanlık ettiği İsrailli heyet, Duşanbe’de Tacikistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Muzaffar Husseinzade’nin başkanlığındaki heyetle görüşmüştür. Tarafların ele aldığı başlıca konular ekonomi, bilim, enerji, tarım ve turizmdi.[10]
Tüm bunlara ek olarak Türkmenistan’la olan ilişkileri de geliştirmeye odaklanan Tel-Aviv yönetimi, 2023 yılının Mart ayında Aşkabat’ta Büyükelçilik açmıştır.[11]Bu da taraflar arasındaki diplomatik münasebetlerin genişleme ve derinleşme eğiliminde olduğunu göstermektedir.
Neticede İsrail, Orta Asya’yla olan ilişkilerini güçlendirmeye çalışmaktadır. Bu yöndeki çalışmaların son dönemde hız kazandığını ifade etmek mümkündür. 30 yıla dayanan ilişkilerin özellikle de Kazakistan ve Özbekistan boyutunda önemli bir gelişme kaydettiği söylenebilir. Taraflar arasındaki münasebetlerin geliştirilmesinin önündeki en büyük zorluk ise coğrafi bağın kurulmasının kolay olmamasıdır. Bununla birlikte ilişkilerin geliştirilmesi açısından ana rotanın Hazar Denizi ile Kafkasya üzerinden Akdeniz’e ulaşan güzergah olduğu söylenebilir. Nitekim İsrail, ilişkileri geliştirme sürecinde ekonomi, savunma, güvenlik, jeopolitik ve kültürel boyutlara odaklanmaktadır. Dolayısıyla Orta Asya devletlerinin çok yönlü-vektörlü politikaları ve İsrail’in bölgeye olan ilgisi, çeşitli zorluklara rağmen ilişkilerin daha da güçleneceğini göstermektedir.
[1] Jasim Unis al-Hariri, “Israeli Penetration of Central Asian Nations and Repercussions for Relations with the Arab World”, Contemporary Arab Affairs, 4(3), 2011, s. 323-324.
[2] Antoine Blua, “Israel Emerges as a Player in Central Asia”, Eurasianet, https://eurasianet.org/israel-emerges-as-a-player-in-central-asia, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
[3] Nazrin Gadimova, “Israeli UAVs Will Soon Be Manufactured in Kazakhstan”, Caspian News, https://caspiannews.com/news-detail/israeli-uavs-will-soon-be-manufactured-in-kazakhstan-2019-8-8-40/, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
[4] David Rosenberg, “Oil, Cyber and Weapons: Inside Israel’s Relationship With Kazakhstan”, Haaretz, https://www.haaretz.com/israel-news/2022-01-11/ty-article/oil-cyber-weapons-relations-israel-kazakhstan-protests/0000017f-e5da-dc7e-adff-f5fffdeb0000, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
[5] Rosenberg, a.g.m.
[6] Cnaan Liphshiz, “Dwindling at home, Central Asia’s Bukharian Jews Thrive in Diaspora”, The Times of Israel, https://www.timesofisrael.com/dwindling-at-home-central-asias-bukharian-jews-thrive-in-diaspora/, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
[7] Zachy Hennessey, “Uzbekistan and Israel are Strengthening Their Relationship”, The Jerusalem Post, https://www.jpost.com/business-and-innovation/article-705377, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
[8] “An Uzbek-Israeli Business Forum Was Held in Tel Aviv”, Invest, https://invest.gov.uz/mediacenter/news/an-uzbek-israeli-business-forum-was-held-in-tel-aviv/, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
[9] “Israel Ready to Deepen Bilateral Relations with Kyrgyzstan”, Kabar, http://en.kabar.kg/news/israel-ready-to-deepen-bilateral-relations-with-kyrgyzstan/, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
[10] “Tajikistan and Israel Discuss Current State and Prospects of Cooperation”, Central Asia News, https://centralasia.news/16749-tajikistan-and-israel-discuss-current-state-and-prospects-of-cooperation.html, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
[11] “Israel Opens Permanent Representation in Turkmenistan-Minister”, Azernews, https://www.azernews.az/region/207225.html, (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
