Balkanlarda bölgesel işbirliği arayışları, 1990’lı yıllara dayanmaktadır. 21 Aralık 1992 tarihinde imzalanan ve Avrupa Birliği (AB) üyesi olmayan ülkelerin yer aldığı Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması (CEFTA), Balkanlarda ticari ilişkileri geliştirmek amacıyla imzalanan ilk anlaşmalardan biri olmakla birlikte hala etkindir.[1] Mevcut durumda Sırbistan, Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Moldova, Karadağ, Bosna Hersek ve Kosova’nın CEFTA üyesi olduğu görülmektedir.
Günümüzde devam eden istikrarsızlık sürecine rağmen Balkan ülkelerinin bölgesel işbirliğini arttırma çabası içerisinde oldukları görülmektedir. Bunun en somut örneği; Arnavutluk, Kuzey Makedonya ve Sırbistan’ın Avrupa Birliği (AB) mevzuatına uygun biçimde bölgesel işbirliğini derinleştirmek amacıyla Açık Balkan Girişimi için harekete geçmeleridir.
Balkanlar’ın “mini-Shengen”i olarak da nitelendirilen bu girişimin temeli, başlıca aktörler olarak görülen Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vucic, Arnavutluk Başbakanı Edi Rama ve Eski Kuzey Makedonya Başbakanı Zoran Zaev’in 2019 yılının Ekim ayında Sırbistan’ın Novi Sad şehrinde bir araya gelmesiyle atılmıştır. 29 Temmuz 2021 tarihinde Kuzey Makedonya’nın başkenti Üsküp’te kamuoyuna duyurulan bölgesel girişim[2] kapsamında, 1 Ocak 2023 tarihinden itibaren üye ülkeler arasında ortak bir gümrük sistemi oluşturulması planlanmaktadır.[3]
Bu inisiyatif, kimi bölge uzmanları tarafından AB üyeliği sürecinde yer alan bu üç ülkenin kendi içlerinde “mini-Shengen” oluşturarak AB’ye karşı yaptığı bir hamle şeklinde yorumlanmaktadır.[4] Ancak ülke yönetimlerindeki kritik isimler, “mini-Shengen” olarak adlandırılan girişimin AB’ye bir alternatif olmadığını belirtmişlerdir. Örneğin dönemin Kuzey Makedonya Cumhurbaşkanı Stevo Pendarovski, Batı Balkanların AB’ye entegrasyonunun toplumun demokratik dönüşümü noktasında en iyi seçenek olduğunu ifade ederek inisiyatifin AB’ye alternatif oluşturmadığını açıklamıştır.[5]
Sırbistan Başbakan Yardımcısı Zorana Mihajlovic de “mini-Shengen”in AB üyeliğinin yerini almadığını söylemiştir.[6] Fakat girişimin aktörlerinden biri olan eski Kuzey Makedonya Başbakanı Zoran Zaev, Balkanların artık AB’yi bekleyemeyeceğini ve müzakerelerin başarısızlığa uğradığını belirterek şunları söylemiştir: [7]
“AB üyelik süreçlerimiz başarısız olsa bile biz bölgeyi Avrupalılaştırmaktan vazgeçecek değiliz. Brüksel, süreci yavaşlatabilir; ancak biz, durup beklememeliyiz. Balkanlar, Avrupa’dan başka bir şey değildir. Üç ülkede AB yolundaki yükümlülüklerini yerine getirmeye devam edecek.”
Açık Balkan Girişimi’yle Ne Amaçlanıyor?
Açık Balkan Girişimi, AB üyeliğini hedefleyen Arnavutluk, Sırbistan ve Kuzey Makedonya arasında ortak bir bölgesel pazar oluşturulması ve mal ve hizmetlerin serbest dolaşımının kolaylaştırılması amacıyla kurulmuştur. Girişim; ithalat, ihracat ve mal dolaşımında bürokratik işlemeleri azaltırken; iş gücü piyasasına serbest erişimi kolaylaştırmayı hedeflemektedir.
Bu kapsamda üç ülkenin vatandaşlarının ilgili ülkelerdeki çalışma izinlerine yönelik kolaylaştırıcı düzenlemelerin yapılması öngörülmektedir.[8] 3 Ocak 2022 tarihinde girişim içinde yer alan ülkelerin liderleri tarafından imzalanan anlaşmayla veterinerlik, bitki sağlığı ve gıda güvenliği alanlarında gümrük prosedürleri azaltılmış ve bu kapsamda ürün analizlerinin yalnızca ürünün menşei olan ülkede yapılmasına ve diğer sınırlarda fiziki kontrol ve laboratuvar testlerinin uygulanmamasına karar verilmiştir.
Anlaşma, 420 milyon dolarlık ticaret hacmine sahip üç ülke arasında, akredite yöntemlerle yürütülen laboratuvar analizlerinin sonuçlarının tanınmasına dayanmaktadır.[9] Şartların sadece “Açık Balkan Girişimi”ne dahil olan ülkeler için geçerli olacak bu hamlenin bölgeye yıllık katkısının 3,2 milyar dolar (2,71 milyar euro) katkı sağlaması öngörülmektedir.[10] Bunun yanı sıra Açık Balkan Girişimi, ticaret ağırlıklı bir platform olsa da imzalanan anlaşmanın 1 Ocak 2023 tarihinde yürürlüğü girmesiyle, üç ülke arasındaki sınırların kalkması ve dolayısıyla pasaportsuz dolaşımın hayata geçirilmesi beklenmektedir.
Komşu Ülkeler Girişime Nasıl Bakıyor?
Balkanlarda bölgesel işbirliğini geliştirme çabaları olsa da buna Sırbistan tehdidiyle karşı çıkan devletler de mevcuttur. Arnavutluk, Kuzey Makedonya ve Sırbistan’ın oluşturduğu Açık Balkan Girişimi’ne Bosna Hersek, Karadağ ve Kosova potansiyel adaydır. Ancak bu üç ülke, bölgede tarihten gelen ve günümüzde varlığını koruyan sorunlar nedeniyle Sırbistan’ı büyük bir güvenlik tehdidi olarak gördüklerinden dolayı girişime katılmaya sıcak bakmamaktadır. Bununla birlikte Sırbistan’ın Kosova’yı halen kendi toprağı olarak görmesi, ülkenin girişime katılmasına yönelik siyasi bir çıkmazı da beraberinde getirmektedir.
Girişimin aktörleri olan Arnavutluk, Kuzey Makedonya ve Sırbistan’ın liderleri, AB mevzuatına uygun bir biçimde işbirliğinin yoğunlaştırılmasını öngören Açık Balkan Girişimi’nin AB üyelik sürecini kolaylaştıracağını belirtmişlerdir. Diğer bölge ülkeleri Bosna Hersek, Karadağ ve Kosova ise AB üyelik yolunda yürütülen Berlin Süreci’ne alternatif teşkil ettiği gerekçesiyle girişime katılmayı ilk aşamada reddetmişlerdir.[11] Açık Balkan Girişimi’ne ilişkin en sert tepkiyi veren kişi ise Kosova Başbakanı Albin Kurti olmuştur.[12]
Söz konusu açıklamasında Kurti, “Açık Balkan Girişimi”ni bölgede oluşturulmuş bir tuzak olarak nitelendirmiş[13] ve “Açık ve özgür bir Balkan’a sahip olmak için önce Sırbistan’ın değişmesi gerekecek.” ifadelerini kullanmıştır.[14]
Başbakanı Rama ise girişime katılmayı reddeden; Kosova Başbakanı Kurti’yi eleştirerek Sırbistan’ın Kosova’yı tanımasının tek yolunun bu bölgesel işbirliği inisiyatifinden geçtiğini öne sürmüştür.[15]Bunun yanı sıra girişimin önemli aktörlerinden olan Arnavutluk’ta “Açık Balkan Girişimi”ne karşı protesto gösterileri düzenlenmiştir. 21 Aralık 2021 tarihinde Tiran’da düzenlenen toplantıya katılan Sırbistan Cumhurbaşkanı Vucic’e yönelik Eski Başbakan Sali Berişa’nın çağrısıyla protesto gerçekleştirilmiş ve gösterilere Kosova’dan da çok vatandaş katılmıştır.[16]
2006 yılında Sırbistan’dan ayrılarak bağımsızlığını ilan eden Karadağ’ın ülkeyle Sırp Ortodoks Kilisesi Sorunu, Podgorica yönetimini Açık Balkan Girişimi’ne karşı temkinli yaklaşmaya itmiştir.
Bosna Hersek ise bu üçlü ittifaka AB üyeliğine dair umutlarını riske atmaktan çekindiği için sıcak bakmasa da burada Sırbistan’ın asıl faktör olduğu düşünülmektedir. Bilhassa son zamanlarda Sırp ayrılıkçıların eylemleri karşısında Saraybosna’nın Belgrad yönetimiyle aynı ittifak içinde olmaktan kaçınacağı yadsınamaz. Ancak Kosova’ya nazaran Karadağ ve Bosna Hersek’in Açık Balkan Girişimi’ne katılma noktasında bir tutum değişikliğine gittikleri dikkatlerden kaçmamaktadır. Zira 7-8 Haziran 2022 tarihlerinde Kuzey Makedonya’nın Ohri kentinde düzenlenen Açık Balkan Girişimi Zirvesi’ne Bosna Hersek Başbakanı Zoran Tegetlija ve Karadağ Başbakanı Dritan Abazovic de ilk kez gözlemci olarak katılmıştır. Bu yüzden de Ohri’deki zirvede bilhassa Karadağ ve Bosna Hersek’in girişime dahil olması yönünde bir beklenti oluşmuştur.
Ohri’deki zirveden iki ay sonra Sırbistan’ın başkenti Belgrad’da düzenlenen zirveye de yine Karadağ ve Bosna Hersek’ten liderler düzeyinde katılım sağlanması, iki ülkenin ittifaka dahil olacağının sinyali olarak okunmaktadır. Nitekim liderlerin katıldıkları son iki zirvede verdikleri mesajlar, bu yöndeki beklentileri arttırmaktadır. Dolayısıyla düzenlenen son zirveyle Açık Balkan Girişimi’ne katılımı reddeden tek ülke Kosova olmuştur.
Sonuç olarak Açık Balkan Girişimi’ne katılmaya yönelik çağrılar karşısında Kosova’nın isteksiz olduğu görülürken; Arnavutluk Başbakanı Rama, Bosna Hersek, Karadağ ve Kosova’nın dahil olmayı kabul etmemesi halinde bile inisiyatifin devam edeceğini açıklamıştır.[17] Bununla birlikte bölge ülkeleri arasında çeşitli ihtilaflar nedeniyle sorunlar yaşayan, Bosna Hersek, Karadağ, Kosova’nın ve girişimin aktörleri olan Arnavutluk, Kuzey Makedonya ve Sırbistan’nın CEFTA’da yer alan altı Balkan ülkesi olmaları dikkat çekicidir.[18] Ancak bazı uzmanlar, CEFTA’nın halen etkin olmasının nedeninin bu ticaret anlaşmasının ülkelerin AB’ye katılmasına yardım etme üzerine imzalanmış olmasından kaynaklandığını belirtmektedir.[19] Fakat unutulmamalıdır ki; Batı Balkan ülkelerinin birbirleriyle olan sorunları devam ettiği sürece, AB üyeliği hiç de kolay değildir.
[1] “CEFTA Nedir? Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması”, History Hub, https://tr.history-hub.com/cefta-nedir-orta-avrupa-serbest-ticaret-anlasmasi, (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[2] “Batı Balkan Ülkelerinden ‘Açık Balkan’ Girişimi”, TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/bati-balkan-ulkelerinden-acik-balkan-girisimi-598469.html, (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[3] “As EU Membership Stalls, Balkan Countries Make Controversial Move to Create Their Own Mini-Schengen”, Euro News, https://www.euronews.com/my-europe/2021/08/31/as-eu-membership-stalls-balkan-countries-make-controversial-move-to-create-their-own-mini- (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[4] “Belgrade’s ‘Serbian World’ Fantasies Jeopardise Balkan Cooperation”, Balkan Insight, https://balkaninsight.com/2021/09/02/belgrades-serbian-world-fantasies-jeopardise-balkan-cooperation/, (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[5] “Kuzey Makedonya Cumhurbaşkanı: Mini Schengen AB’ye Bir Alternatif Değil”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kuzey-makedonya-cumhurbaskani-mini-schengen-abye-bir-alternatif-degil/1652997, (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[6] “Three Countries Agree Mini Schengen in the Balkans”, Euroactiv, https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/three-countries-agree-mini-schengen-in-the-balkans/, (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[7] “Açık Balkan” İmzalanan Tüm Anlaşmalar Hemen Yürürlüğe Girecek”, Balkan Postası, https://www.balkanpostasi.net/acik-balkan-imzalanan-tum-anlasmalar-hemen-yururluge-girecek/, (Erişim Tarihi: 08.04.2022)
[8] “Balkanlar: İşbirliği mi, neo-Yugoslavya’nın Gölgesi mi?”, Fikir Turu, https://fikirturu.com/jeo-strateji/balkanlar-isbirligi-mi-neo-yugoslavyanin-golgesi-mi/, (Erişim Tarihi: 08.04.2022)
[9] “‘Açık Balkan’ Girişiminin İlk Anlaşması Yürürlüğe Girdi”, TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/acik-balkan-girisiminin-ilk-anlasmasi-yururluge-girdi-641713.html, (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[10] “As EU membership stalls, Balkan countries make controversial move to create their own mini-Schengen”, a.g.e.,(Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[11] “Vucic, Rama and Dimitrov Agree on Implementation Mechanism for Open Balkans Initiative”, Euroactiv, https://www.euractiv.com/section/politics/short_news/vucic-rama-and-dimitrov-agree-on-implementation-mechanism-for-open-balkans-initiative/ (Erişim Tarihi: 09.04.2022).
[12] “Can the Open Balkans project succeed without half of the region?”, Emerging Europe, https://emerging-europe.com/news/can-the-open-balkans-project-succeed-without-half-of-the-region/, (Erişim Tarihi: 09.04.2022).
[13] “Prime Minister Kurti: “Open Balkans” is Vuicic’s Tendency to Open the Balkans to Russia and China, As Well As to Oligarchs and War Criminals”, The Prime Minister Office of Kosovo, https://kryeministri.rks-gov.net/en/prime-minister-kurti-open-balkans-is-vuicics-tendency-to-open-the-balkans-to-russia-and-china-as-well-as-to-oligarchs-and-war-criminals/, (Erişim Tarihi: 09.04.2022).
[14] “For It to be an Open Balkan, Serbia Will Need to Change First, Said Kurti”, Euro News, https://euronews.al/en/kosovo/2021/11/07/for-it-to-be-a-free-and-open-balkan-serbia-will-need-to-change-first-said-kurti, (Erişim Tarihi: 09.04.2022).
[15] “Rama’dan “Açık Balkan” Girişimini Boykot Eden Kosova Hükümetine Eleştiri”, Balkan News, https://www.balkannews.com.tr/arnavutluk/rama-dan-acik-balkan-girisimini-boykot-eden-kosova-h782.html, (Erişim Tarihi: 09.04.2022).
[16] “Arnavutluk’ta “Açık Balkan” Girişimine Karşı Protesto Düzenlendi”, Haberler.com, https://www.haberler.com/guncel/arnavutluk-ta-acik-balkan-girisimine-karsi-14612471-haberi/ (Erişim Tarihi: 09.04.2022).
[17] “Rama for Euronews Albania: Open Balkan Will Continue even if Others Refuse to Join”, Euro News, https://euronews.al/en/albania/2021/12/21/rama-for-euronews-albania-open-balkan-will-continue-even-if-others-refuse-to-join/, (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[18] “Mini-Schengen: What Does This Accord Mean for the EU?”, ETIAS, https://www.etiasvisa.com/etias-news/mini-schengen-balkans, (Erişim Tarihi: 08.04.2022).
[19] “Can the Open Balkans Project Succeed without Half of the Region?”, a.g.m.
