Türkmenistan’ın bağımsızlığının 31. yılı olan 2022 senesi, söz konusu ülkede “Halkın Arkadağlı Çağı” olarak ilan edilmiştir. Ekselansları Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saygıdeğer Gurbangulı Berdimuhamedov, “Halkın Arkadağlı Çağı” söyleminin vatansever ruhun geliştirilmesine, ülkenin refahına yönelik projelerin ve programların uygulanmasına ve halkın yaşam koşullarının iyileştirilmesine yönelik çalışmalara ilham kaynağı olacağını belirtmektedir. Zira Türkmenistan, geliştirdiği projelerle ve devletler arası ilişkilerde sergilediği yapıcı duruşla, kuruluşunun ilk 30 yılına ilişkin temel hedeflerine ulaşmış ve 2022 senesi itibarıyla pek çok anlamda yeni bir evreye girmiştir.
Bahse konu olan evre, 14 Şubat 2007 tarihinde Cumhurbaşkanı olan Ekselansları Sayın Berdimuhamedov’un insanı merkeze alan vizyoner liderliğinin bir neticesidir. Sayın Türkmenistan Cumhurbaşkanı, “Devlet İnsan İçindir” şiarı doğrultusunda ortaya koyduğu halkın refahını önceleyen politikaları ve daimi tarafsızlık statüsü üzerinden şekillenen çok yönlü-vektörlü dış politika anlayışı sayesinde ülkesini uluslararası toplumun en saygın üyelerinden biri haline getirmiştir. Ekselansları Sayın Berdimuhamedov’un Türkmenistan’da gerçekleştirdiği atılımları; sosyo-ekonomik politikalar ve dış politika başlıkları üzerinden incelemek mümkündür.
Büyük Gelişmelerin Mimarı Berdimuhamedov ve Bağımsız Devletin Refahı
Ekselansları Saygıdeğer Berdimuhamedov’un uyguladığı ekonomi ve istikrar politikaları sayesinde son 15 senede Türkmenistan’da büyük gelişmeler yaşanmıştır. Bu da Türkmenistan’ı yatırımcıların güvendiği bir ülke haline getirmiştir. Devlet Başkanı Programları çerçevesinde ulusal ekonomi hızla gelişmiş ve büyüme hızı, her yıl daha da artmıştır. Bir diğer ifadeyle, Türkmenistan’da yapılan reformlar meyvelerini vermiş ve böylece ülke, endüstriyel açıdan gelişmiş bir devlet haline gelmiştir. Bu nedenle de ileri teknoloji kullanan yabancı yatırımcıların Türkmenistan’a yöneldikleri görülmüştür.
Uluslararası ekonomik işbirliğinin gelişmesini önceleyen Sayın Berdimuhamedov, bu hedef doğrultusunda “Açık Kapılar Politikası” uygulamış ve bundan ötürü Türkmenistan, 100’den fazla ülkeyle iktisadi ilişki tesis etmeyi başarmıştır.
Kuşkusuz Türkmenistan’ın ulusal ekonomisinin çeşitlendirilmesinde özel sektörün rolü büyüktür. Bu konuda da Saygıdeğer Berdimuhamedov’un özel girişimciliğin desteklenmesine yönelik tutumu belirleyici olmuştur. Elbette özel girişimciliğin önünün açılması, devlet politikalarında atılan adımların ve ortaya koyulan kararlı iradenin yansımasıdır. Nitekim Türkmenistan’da üzerinde ustalıkla düşünülmüş vergi, bütçe, para ve maliye politikaları uygulanmış ve böylece yatırımların hacmi, sistematik bir artış göstermiştir. Bu da halkın refahını arttırmıştır. Nitekim Sayın Türkmenistan Cumhurbaşkanı, 11 Şubat 2022 tarihinde Türkmenistan Milli Konseyi’nin üst kamarası olan Halk Maslahatı’nın olağanüstü toplantısında, ülkede 2007 yılına kıyasla 2021 senesinde ortalama maaşların %366,3 arttığını belirtmiştir. Yine 2008-2021 döneminde emeklilik ve devlet yardımı ödemeleri için tahsis edilen mali fonlar %1054 artmıştır. Bu da Türkmenistan’daki ekonomi politikalarının halkçı yönünü ortaya koymaktadır.
Anlaşılacağı üzere, Türkmenistan’da “Büyük Gelişmeler Dönemi” ve “Bağımsız Devletin Refah Dönemi” şeklinde nitelendirilen son 15 yıl, ülke ekonomisinin tüm sektörlerde gelişmesine vesile olmuş ve bu da gerekli istihdam ihtiyacını karşılayarak işsizliği sorun olmaktan çıkarmıştır.
Halihazırda Türkmenistan, dokuma sanayisini baştan aşağı yenilemiştir. Yılda 1 milyon tonun üzerinde pamuk üretimi yapan ülke, sektörün modernleşmesi neticesinde 1991 senesinde %3 olan pamuğu yeniden işleme ve mamul madde haline getirme oranını %70-75’e çıkarmayı başarmıştır.
Ekonominin en önemli sac ayaklarından birinin halkın gıda ihtiyacını karşılamak olduğunu bilen Saygıdeğer Berdimuhamedov, tarım ve hayvancılık politikalarına da büyük ehemmiyet vermiş ve böylece “gıda güvenliği” konusunda önemli adımlar atmıştır. Bu kapsamda kamu ve özel şirketlere yönelik finansal destek ve teşvik mekanizmaları hayata geçirilmiş ve Türkmenistan, tarımda modernleşme atılımı yapmıştır. Nitekim günümüzde ülkenin ekili arazilerinde uluslararası şirketler tarafından üretilen modern traktörleri ve diğer araçları görmek mümkündür. Bahse konu olan girişimler sayesinde Türkmenistan, buğday ve un ihraç eden ülkeler arasına girmeyi başarmıştır. Örneğin 2020 yılında 1 milyon 280 bin ton buğday üreten ülke; 2021 senesinde ise 1 milyon 485 bin ton buğday üretimi gerçekleştirmiştir.
Hayvancılık politikalarında da et ve süt ürünlerinin hacmini arttırmak amacıyla Aşkabat yönetimi, büyük ve küçük baş hayvanların ve kümes hayvanlarının sayısını arttırmaya yönelik hamleler yapmıştır.
Halkın refahını önceleyen politikalar çerçevesinde Türkmenistan’da maaşlar, devlet yardımları ve öğrenci bursları düzenli olarak artmaktadır. Nitekim devlet bütçesinin %70’ten fazlası sosyal alan için tahsis edilmektedir.
Aşkabat yönetimi, halkının refahını önemsediği kadar sağlığını da göz ardı etmemektedir. Bu doğrultuda Ekselansları Sayın Berdimuhamedov’un öncülüğünde yapılan reformlar vesilesiyle ülkenin dört bir yanında inşa edilen tıp merkezleri ve hastaneler, Türkmen halkının modern tıbba erişimini kolaylaştırmıştır. Bu da hastalıkların önlenmesi ve insan ömrünün uzatılması konusunda mühim başarılar elde edilmesini beraberinde getirmiştir.
Diğer taraftan Aşkabat yönetimi, toplumun sağlığına hizmet eden en kritik aracın spor olduğu gerçeğinden hareketle, spor politikalarına da ehemmiyet arz etmiştir. Modern spor altyapısının oluşturulması ve geliştirilmesi konusunda ciddi girişimlerde bulunan Türkmenistan, vatandaşlarının bu konuda bilinçli olması için meseleyi eğitim politikalarına da entegre etmiştir. Okullardaki beden eğitimi dersleriyle başlayan ve milli sporcular yetiştirmeyi öngören strateji, uluslararası müsabakalarda Türkmen sporcuların aldıkları altın, gümüş ve bronz madalyaların sayısının artmasıyla taçlanmıştır. Özellikle de Ekselansları Sayın Berdimuhamedov’un çabaları sayesinde 2017 yılının Eylül ayında düzenlenen “V. Salon ve Savaş Sanatı Oyunları”, Türkmenistan’ın spor alanında attığı adımların gözle görülebilir bir boyuta taşınmasını sağlamıştır.
Daimi Tarafsızlığın Lideri Berdimuhamedov: “Diyalog, Barışın Teminatıdır”
Bilindiği üzere dünya, Soğuk Savaş sonrasında yeni bir sürece girmiştir. 30 yılı aşan bu dönemde küresel düzeyde barış ve istikrar ortamı tesis edilememiş ve kaotik durum varlığını sürdürmüştür. Özellikle de 2000’li yıllardan itibaren dünya siyasetinde terörizm ve 2010 yılından sonra da ulusal çıkarları doğrultusunda hareket eden devletler nedeniyle küresel ve bölgesel rekabet artmıştır.
Uluslararası ilişkilerde tansiyon gittikçe yükselirken; sert güce başvuran devletlerin sayısı da artmıştır. Lakin buna rağmen sağlıklı bir küresel sistemin inşasının mümkün olduğunu ve kaotik ortamın karşılıklı çıkar çerçevesinde kazan-kazan mantığını esas alan bir anlayışla aşılabileceğini, izlediği çeşitli politikalarla ortaya koyan barışçıl devletler de vardır. Bu anlamda kültürel birikimi, tarihsel kökleri ve edindiği tecrübelerle Türkmenistan ön plana çıkmaktadır.
Bağımsızlığının 31. yılında olan Türkmenistan, kurulduğu dönemden kısa bir süre sonra tarafsızlığı ilke olarak benimsemiş ve 12 Aralık 1995 tarihinde Birleşmiş Milletler (BM) nezdinde Daimi Tarafsızlık Statüsü elde etmiştir.[1] 2022 yılının Aralık ayında Daimi Tarafsızlık Statüsü’nün 27. yıldönümünü kutlayacak olan Türkmenistan, dış politikada benimsediği barışçıl insancıl, yapıcı ve uzlaşıcı tutumla hem bölgesinin hem de Asya’nın bir barış, işbirliği ve dostluk havzasına dönüşmesine en önemli katkıyı sunmuştur. Bununla birlikte 2021 yılının “Uluslararası Barış ve Güven Yılı” olarak kabul edilmesini sağlayan Aşkabat yönetimi, bulunduğu bölgeyi de aşarak barışın tesisinde uluslararası bir rol üstlenmiştir. Bu kapsamda 11 Aralık 2021 tarihinde Aşbakat’ta Uluslararası Tarafsızlık Günü münasebetiyle “Barış ve Güven Politikası; Uluslararası Barışın, İstikrarın ve Kalkınmanın Temelidir” başlıklı uluslararası konferans düzenlenmiştir.
Konferansta yaptığı konuşmada Ekselansları Sayın Berdimuhamedov, dünyanın muhtelif bölgelerinde zor siyası-stratejik çelişkilerin yaşandığına atıfta bulunarak, tüm dünyayı ilgilendiren sorunların çözüme kavuşmasında siyasi-diplomatik usullerin önemine değinmiş, uluslararası ilişkiler sisteminde ‘Dialog, Barışın Teminatıdır’ şeklinde yeni bir felsefi görüşü ortaya atmıştır.[2] Türkmenistan’ın uluslararası ve bölgesel düzeyde karşılıklı yarar sağlayan ortaklıklarını daha da güçlendirmeyi amaçladığını kaydeden Sayın Berdimuhamedov, “Tarafsızlığımızı evrensel kalkınma ve ilerlemenin yararına ve BM’nin program hedeflerinin yerine getirilmesi için uyguladığımızı söylemekten gurur duyuyoruz.” demiştir.[3] Nitekim Sayın Türkmenistan Cumhurbaşkanı, dünya çapında anlaşılabilir insani değerlere dayanan yeni bir uluslararası ilişkiler felsefesi oluşturmaya uzun süredir ihtiyaç duyulduğuna kesinlikle inandığına dikkat çekerek devletler arası ortaklığın kilit faktörü olarak gördüğü tarafsızlığın sistematik bir biçimde geliştirilmesi ihtiyacına vurgu yapmıştır.[4]
Halihazırda tarafsızlık prensiplerini takip eden Türkmenistan, güvenliğin tesisi noktasında barışçıl politikaların en önemli araç olduğu bilinciyle hareket etmektedir. Bu bağlamda dünya devletleri arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi ve dostluk seviyelerinin yükseltilmesi hususunda stratejik politikalar geliştiren Aşkabat yönetimi, oluşturulan güven ortamı sayesinde küresel-bölgesel jeopolitik kırılmalara karşı, güçlü bir savunma mekanizması inşa etmeyi mümkün kılmakta ve sürdürülebilir güçlü kalkınma için gerekli ortamı yaratmaktadır. Dolayısıyla güvenilirlik, güvenlik ve açıklık çerçevesinde hareket eden Türkmenistan’ın dış politikasında söz konusu değerler üzerinden ikili, bölgesel, küresel ve uluslararası örgütler çerçevesinde dört boyutlu bir yaklaşım geliştirdiği söylenebilir.
Türkmenistan; Kazakistan, Özbekistan, Afganistan ve İran’la sınırdaştır. Ayrıca Hazar Denizi üzerinden Azerbaycan gibi aktörlerle de coğrafi yakınlığa sahiptir. Bölgesel ve küresel güvenliğin tesis edilmesi konusunda net bir tutum benimseyen Aşkabat, öncelikle bu devletlerle iyi komşuluk anlayışıyla sağlıklı ikili ilişkiler kurmaktadır. Örneğin Özbekistan ve Kazakistan’la her geçen gün işbirliğini arttıran Türkmenistan, Azerbaycan’la da önemli münasebetler geliştirmektedir.
Kazan-kazan stratejisiyle hareket eden Türkmenistan, Türkiye’den ABD’ye, Hindistan’dan Çin’e kadar çeşitli ülkelerle mühim dostluklar kurmuştur. Yani devletler arası münasebetlerde karşılıklı saygı çerçevesinde hareket eden Aşkabat yönetimi, bölgesel ve küresel barışın tesisinde elini taşın altına koyan başat aktöre dönüşmüştür.
Dış politikasının bölgesel boyutuna bakıldığında Türkmenistan, Orta Asya’nın en önemli aktörlerinden biri konumundadır. 6 Ağustos 2021 tarihinde Türkmenistan’ın Avaza bölgesinde düzenlenen “Orta Asya Liderleri Üçüncü İstişare Toplantısı”nda siyasi, iktisadi ve kültürel çerçevede alınan kararlar, bölgesel işbirliği ve entegrasyonun en önemli dinamiklerini oluşturmaktadır.
Ayrıca 12 Kasım 2021 tarihindeki İstanbul Zirvesi’nde Türk Devletleri Teşkilatı’na gözlemci üye statüsünde dahil olan Türkmenistan, teşkilatın entegrasyon süreçleri konusundaki tutumunu güçlendirmiştir. Zirveye ilişkin yapılan açıklamalara bakıldığında, “işbirliği”, “barış”, “refah”, “ortak çıkar” ve “güvenlik” kavramlarının ön plana çıktığını söylemek mümkündür. Bu ise dış politika konusunda mühim bir deneyime sahip olan Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın Berdimuhamedov’un vizyoner liderliğinin etkisini göstermektedir. Zira söz konusu durumu, Ekselansları Sayın Berdimuhamedov şöyle özetlemektedir:[5]
“Bizim kültürümüz, gelenek-göreneklerimiz, köklerimiz aynıdır, biz aynı değerlere bağlıyız. Bugün bu değerlere dayanan barış, güven, karşılıklı anlayış ve dostluk daha önemli hale gelmektedir.”
Küresel çerçeveden bakıldığında ise tarafsız dış politikasının getirilerinden biri olarak çok yönlü-vektörlü bir politika izleyen Türkmenistan, jeopolitik konumu itibarıyla Asya’nın en önemli devletlerinden biridir. Türkmenistan, Ekselansları Saygıdeğer Berdimuhamedov’un öncülüğünde Çin’den Avrupa’ya kadar uzanan güzergahta en istikrarlı ve başarılı devletlerdendir. Nitekim Kuşak-Yol Projesi gibi girişimlerin jeostratejik ve jeoekonomik merkezlerinden biri “Ak şehir Aşkabat”tır.
Diğer yandan Türkmenistan, ülkenin alt ve üstyapısında önemli gelişmelere imza atarak bölgesel ve küresel ticaret güzergahlarında ana noktalardan birine dönüşmüştür. Bu anlamda Aşkabat’ın ekonomi bağlamında benimsediği “Açık Kapılar Politikası”, iktisadi bir duruşun çok daha ötesinde dış politika ilişkileri bakımından da anlam taşımaktadır.
Bölgesel ve küresel aktörlerle kurduğu bağları, ulaştırma alanında geliştirmeye çalışan Sayın Berdimuhamedov, Birleşmiş Milletler (BM) 66. Genel Kurul toplantısında ulaştırma sektöründeki işbirliğinin geliştirilmesiyle ilgili BM Özel Programı’nın hazırlanmasını önermiştir. Avrasya coğrafyasında kuzey-güney ve doğu-batı arasında güçlü bağlar kurulması amacıyla çaba sarf eden Türkmenistan, Orta Asya’yı Ortadoğu’ya bağlayacak olan Kazakistan-Türkmenistan-İran Demiryolu’nu hayata geçirmiştir. Aynı zamanda Aşkabat; Özbekistan, Türkmenistan, İran ve Umman’ı kapsayacak Orta Asya-Yakın Doğu Ulaştırma Koridoru için de çalışmalarını sürdürmektedir. Bununla birlikte Orta Asya’yı Güney Asya’ya bağlayacak olan Türkmenistan-Afganistan Demiryolu Hattı da inşa edilmektedir. Bu çerçevede Türkmenistan, iç yatırımlarını da uluslararası işbirliğini önceleyen bir yaklaşımla gerçekleştirmektedir. Nitekim bu duruma Kuzey-Güney Demir Yolu’nu, Uluslararası Aşkabat Havalimanı’nı, Uluslararası Türkmenbaşı Deniz Terminali’ni, “Avaza” Ulusal Turizm Bölgesi Tesisleri’ni ve Aşkabat Olimpiyat Köyü’nü örnek göstermek mümkündür.
Ekselansları Sayın Berdimuhamedov’un liderliğindeki Türkmenistan, küresel barış ortamının kilit aktörlerinden biridir. Örneğin Aşkabat, Afganistan Sorunu’nda yapıcı tutumuyla dikkat çekmekte ve istikrarın sağlanmasına yönelik arayışlarda en kritik adımları atan aktör olarak bilinmektedir. Hiç kuşku yok ki; Afganistan’daki istikrarsızlık, sadece bulunduğu coğrafya için değil; küresel boyutta da önemli güvenlik problemleri yaratmaktadır. Lakin Türkmenistan, söz konusu ülkeye çeşitli insani yardımlar göndererek bu zor günleri daha kolay atlatması için etkin bir kamu diplomasisi yürütmektedir.
Diğer yandan dünyanın doğalgaz yatakları bakımından en zengin dördüncü ülkesi olan Türkmenistan, Afganistan’ı Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan Doğalgaz Boru Hattı (TAPI) ve Türkmen-Afganistan-Pakistan Elektrik Nakil Hattı (TAP) gibi projelerle bölgesel işbirliklerine dahil etmeye çalışmaktadır. Dahası Türkmenistan, Lapis Lazuli güzergahıyla da Afganistan’ı dünyaya bağlamaktadır. Tüm bu nedenlerden ötürü Aşkabat yönetiminin bölgesel barış ve güvenliğin tesisinde mühim bir inisiyatif aldığı söylenebilir. Bu anlamda Türkmenistan’ın enerji arzı güvenliğini önceleyen yaklaşımının bölgesel ve küresel barışa hizmet ettiği öne sürülebilir. Aşkabat’ın Afganistan konusundaki yaklaşımı, bunu teyit etmektedir.
İzlediği politikalarla dünya siyasetinde barışın garantörü haline gelen Türkmenistan, başta BM olmak üzere çeşitli uluslararası örgütlerde barış ve güvenliği tesis edecek mekanizmaları desteklemektedir. Ayrıca Türkmenistan; BM Genel Kurulu, BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi (ECOSOC) ve BM Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO) gibi birçok kuruluşta aktif rol üstlenmekte ve barış süreçlerine etki etmektedir. Nitekim “Diyalog barışın teminatıdır” söylemiyle tüm dünyaya çağrıda bulundan Sayın Berdimuhamedov’un uluslararası hukukun güçlendirilmesi, terörizmle mücadele, olası sorunlara karşı önleyici diplomasi, silahsızlanma ve insani diplomasi konularındaki vurguları, Türkmenistan’ın uluslararası örgütler ve dünya kamuoyu nezdindeki nezdindeki saygınlığını arttırmaktadır.
Türkmenistan’ın çok yönlü-vektörlü politikaları, diğer aktörlere de iktisadi, siyasi ve kültürel bakımdan önemli kazanımlar sağlamaktadır. Bu yüzden de Sayın Berdimuhamedov’un 2017-2023 yıllarına dair çizdiği yol haritası oldukça mühimdir. Türkmenistan, BM’yle işbirliğine yeni boyutlar kazandırmakta, çevre sorunlarıyla mücadelede ön plana çıkmakta, enerji arzının güvenliğine odaklanmakta, Orta Asya’nın merkez haline geleceği yeni ulaşım yollarını inşa etmekte ve uluslararası örgütler bağlamında barış ve güvenlik ortamının tesis edilebilmesi için iktisadi ve insani bağların güçlendirilmesine yoğunlaşmaktadır. Bu çerçevede Aşkabat yönetimi, iyi komşuluk ilkesi doğrultusunda hareket ederek Hazar Denizi’nin işbirliği havzasına dönüşmesine odaklanmıştır. Bu işbirliklerinin Türkmen halkına da ekonomik açıdan olumlu yansıyacağı aşikardır.
Özetle, Ekselansları Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saygıdeğer Gurbangulı Berdimuhamedov’un önderliğinde uygulanan iç ve dış politika, kaotik bir dönemden geçen dünya için doğru yolu gösteren bir pusula konumundadır. Yani Türkmenistan, birikiminden ve sağduyusundan yararlanılması gereken bir kutup yıldızı konumuna ulaşmıştır. Dolayısıyla Sayın Berdimuhamedov’un “Diyalog barışın teminatıdır” söylemi tüm dünya adına yeni bir umut vermektedir. Bu söylem, Türkmen’in binlerce yıllık barışçıl ruhunun bir çağrısı olup; tüm dünya açısından “Arkadağlı Çağı”na yönelik bir davettir. Bu bağlamda 2022 yılı, yalnızca Türkmen halkı açısından değil; tüm dünya halkları açısından da bir “Arkadağlı Çağ” olarak nitelendirilebilir.
[1] Mehmet Seyfettin Erol, “Bölgesel-Küresel Barış ve Güvenlik Türkmenistan’ın Daimi Tarafsızlık Statüsü”, ANKASAM, https://www.ankasam.org/bolgesel-kuresel-baris-ve-guvenlik-turkmenistanin-daimi-tarafsizlik-statusu/, (Erişim Tarihi: 16.02.2022).
[2] “The Embassy of Turkmenistan held an information meeting on the “The Era of The People with Arkadag”.”, The Asia Today, https://theasiatoday.org/news/central-asia/the-embassy-of-turkmenistan-held-an-information-meeting-on-the-the-era-of-the-people-with-arkadag2/, (Erişim Tarihi: 16.02.2022).
[3] “Internatıonal Forum of Peace and Trust Held in Ashgabat”, Ministry of Foreign Affairs Turkmenistan, https://www.mfa.gov.tm/en/news/2933, (Erişim Tarihi: 17.02.2022).
[4] “Neutral Turkmenistan-A Generator of Ideas of Peace and Global Cooperation”, The State News Agency of Turkmenistan, https://tdh.gov.tm/en/post/29676/neutral-turkmenistan-generator-ideas-peace-and-global-cooperation, (Erişim Tarihi: 17.02.2022).
[5] “Türkmenistan Cumhurbaşkanı Berdimuhammedov, TÜRKSOY Genel Sekreteri Kaseinov’u Kabul Etti”, Türksoy, https://www.turksoy.org/tr/news/2021/12/12/turkmenistan-cumhurbaskani-berdimuhammedov-turksoy-genel-sekreteri-kaseinov-u-kabul-etti, (Erişim Tarihi: 17.02.2022).
