Avrupa Birliği (AB) Akdeniz Deniz Gücü’nün (EUNAVFOR Med) yürüttüğü İrini Harekâtı, uzatılma ihtimali bulunmakla birlikte 31 Mart 2020 tarihinde bir yıllık süre için başlatılmıştır. Dolayısıyla mevcut durumda hârekat, 31 Mart 2021 tarihinde sona erecektir. Harekâtın öncelikli görevi; Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin (BMGK) sırasıyla 2011 ve 2016 yıllarında almış olduğu 1970 ve 2292 sayılı kararlar kapsamında Libya’ya yönelik silah ambargosunun denetlenmesidir. Diğer görevleri ise BMGK’nın Libya’dan yasa dışı olarak yapılan petrol ihracatının önlenmesi hedefi çerçevesinde gözetleme faaliyetlerinde bulunmak, Libya Deniz Kuvvetleri ve Sahil Güvenlik Komutanlığı’nın kapasitesini geliştirmesine yardımcı olmak, söz konusu kuvvetlerin eğitim faaliyetlerine destek vermek ve insan kaçakçılığı başta olmak üzere illegal suç organizasyonlarının başarısızlığa uğratılmasını sağlamaktır.[1]
AB İrini Harekâtı’nın görev süresinin uzatılıp uzatılmayacağına ilişkin tahminlere değinmeden önce, 2015 yılı sonrasında konuyla ilgili olarak yaşanan gelişmeleri kısaca hatırlatmak gerekmektedir. Akdeniz’de gelişen ve başta Afganistan, Irak ve Suriye olmak üzere Ortadoğu, Kuzey Afrika ve Güney Asya ülkelerinden Avrupa’ya giden yasa dışı göçmen sayısının 2015 yılında daha önce hiç olmadığı kadar yüksek seviyelere ulaşmasının ardından AB, karşı karşıya kaldığı krize ilişkin çözüm arayışlarını artırmıştır.[2] Bu kapsamda 22 Haziran 2015 tarihinde Sofya Harekâtı başlatılmıştır.
Sofya Harekâtı’nın kapsamı, Libya Sahil Güvenliği’nin eğitim görevi ve Libya’daki açık denizlerde BMGK’nın 2292 sayılı silah ambargosu kararının uygulanmasına yönelik görevler de ilave edilerek 2016 senesinde genişletilmiştir. Buna göre, silah kaçakçılığına karıştığından şüphelenilen gemilerin, belirli şartlar altında (bayrak devletinin rızasını almak gibi) denetlenmesi mümkün kılınmıştır. Böylelikle göçmen krizinin kökeninin 2011 senesinden beri Libya’da yaşanan yönetim boşluğundan kaynaklandığı da dolaylı bir şekilde AB tarafından kabul edilmiştir.
Sofya Harekâtı, göçmenlerin bırakılma noktaları ve kurtarılan göçmenlerin nereye yerleştirileceği konusunda başta İtalya’nın rahatsızlıkları olmak üzere, üye ülkeler arasındaki anlaşmazlıklar sebebiyle 2020 yılında sonlandırılmıştır. Harekâtın sonlandırılmasında, Libya’da kötüleşen koşullar, AB’nin kriz esnasında etkin bir siyaset izleyememesi ve silah ambargosu ihlallerinin devam etmesi belirleyici olmuştur.[3]
Libya’da kalıcı barışı tesis etmek amacıyla 19 Ocak 2020 tarihinde toplanan Berlin Konferansı sonrasında ise BM’nin silah ambargosunun uygulanmasına yönelik kararından hareketle, AB Dış İlişkiler Konseyi tarafından İrini Harekâtı başlatılmış ve bunun akabinde Sofya Harekâtı resmen sonlandırılmıştır. AB’nin İrini Harekâtı’na ilişkin resmi internet sitesinde, harekâtın deniz faaliyetlerinin başladığı 4 Mayıs 2020 tarihinden aynı yılın sonuna kadar gerçekleştirilen tüm eylemlere yer verilmiştir. Bu bilgilere göre, 1560 gemiyle irtibat kurulmuş, 62 gemi işbirliği yapılarak ziyaret edilmiş, 6 gemiye kargoları araştırılmak üzere Boarding Harekâtı düzenlenmiş (gemiye çıkılarak kargonun aranması) ve 1 gemi ise silah ambargosunu deldiği gerekçesiyle rotasından saptırılmıştır.[4]
Ayrıca güncel bir gelişme olarak 11 Ocak 2021 tarihinde AB’nin resmi Twitter hesabında İrini Harekâtı’na dair yapılan paylaşım da dikkat çekicidir. Zira söz konusu paylaşımda, işbirliği içerisinde ziyaret edilen ve aynı zamanda 63. gemi olan Adler isimli Rus bayraklı kargo gemisinin resimleri yer almıştır.[5] Ancak Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Mariya Zaharova’nın Rus haber ajansı TASS’a yaptığı açıklamada, yaşanan olayın detaylarını Yunan makamlarıyla açıklığa kavuşturmaya çalıştıklarını, Rus gemisinin aranmasına yönelik verilen kararın hangi uluslararası hukuk kuralı ve özel istihbarat bilgisine dayanılarak yapıldığının veya bunun açık denizde bir gemiyi aramaya uygun olup olmadığının belirlenmesi gerektiğini söylemiştir.[6]
Bu noktada AB makamlarının kayıtlarına geçmemiş olmakla birlikte, Doğu Akdeniz’de geçtiğimiz yaz yaşanan krizin başlangıcı olarak kabul edilebilecek Tanzanya bayraklı olan ve Türk şirketlerce işletilen ‘Çirkin’ adlı kargo gemisinden de bahsedilmelidir. Söz konusu geminin 10 Haziran 2020 tarihinde önce İrini Harekâtı kapsamında görev yapan Yunan savaş gemisi ve daha sonra da NATO’nun Deniz Muhafızı Harekâtı’nda görev yapan Fransız savaş gemisi tarafından durdurularak denetlenmek istenmesi, refakat eden Türk savaş gemisince engellenmiştir.[7]
İrini Harekâtı’na ilişkin AB resmi internet sitesinde verilen bilgilerde, Boarding Harekâtı yapıldığı belirtilen altı gemiden dördü, Türk bayraklı veya Türk şirketlerce işletilen bayrak gemileri ya da Türk limanlarından kalkan gemilerdir.[8] Özellikle de 22 Kasım 2020 tarihinde Yarımca’dan Libya’nın Misurata Limanı’na boya ve gıda maddesi götürmek amacıyla yola çıkan ARKAS şirketine ait Türk bayraklı Roseline-A gemisine, Yunan Taktik Komutanı’nın yönetimindeki Alman savaş gemisince Mora’nın güneybatısında hukuksuz bir şekilde yapılan Boarding Harekâtı,[9] Türk kamuoyunda büyük tepki çekmiştir.
Yabancı kaynaklı akademik çalışmalar ve haberlerde, İrini Harekâtı’yla ilgili olarak harekâtın BM tarafından tanınan hükümete karşı Hafter tarafının elini güçlendireceği[10] ve Avrupa’nın “güvenilir arabulucu” rolünü zedeleyeceği konusunda çeşitli eleştiriler yapılmaktadır.[11] Mevzubahis eleştiriler, harekâtın bazı AB üyesi ülkeler tarafından bile taraflı bulunduğunu göstermektedir. Ayrıca göçmen kriziyle ilgili görevin ikincil görev olarak belirlenmesi ve AB’nin güney sınırlarındaki temel insani sorun olan göçmen krizine ilişkin arama kurtarma vazifesinin harekât kapsamına alınmaması da bir başka eleştiri konusudur.[12]
Harekâtın normal şartlarda sona ereceği 31 Mart 2021 tarihinin uzatılıp uzatılmayacağı hususuyla ilgili olarak AB yetkililerince yapılan açıklamalarda ise gelecekte misyon alanının genişletilebileceğinin ve ateşkesin kontrolü ile Libya’nın silahsızlandırılması konularında da faaliyet gösterilebileceğinin sinyalleri verilmiştir.[13] Dahası BMGK’nın Libya’ya yönelik silah ambargosuna ilişkin kararını 5 Haziran 2021 tarihine kadar uzatması[14] ve bunun da harekâtın en azından belirlenen tarihe kadar yasal zemine sahip olacağı anlamına gelmesi, harekâtın uzatılma ihtimalini artırmaktadır. Ancak kapsamının genişletileceği iddia edilen İrini Harekâtı’nın Fransa, Yunanistan ve İtalya tarafından sağlanan 3 su üstü gemisi ve Almanya, Lüksemburg ve Polonya tarafından tahsis edilen 3 deniz karakol uçağı kullanılarak nasıl yürütüleceği merak edilmektedir.
Belirtmek gerekir ki; AB üyesi ülke donanmalarının milli görevlendirmeleri, üye ülkelerin çoğunun aynı zamanda NATO üyesi olması ve bu çerçevede NATO Daimi Deniz Kuvvetleri, Deniz Muhafızı Harekâtı ve NATO’nun Hazırlık İnisiyatifi kapsamındaki diğer görevlendirmeler, İrini Harekâtı’na ilave kuvvet tahsisinin önündeki engeller olarak ortaya çıkmaktadır. Üstelik Covid-19 salgınının ekonomik anlamda ülkelerde yarattığı negatif etkiler de harekâtın sürdürülmesini zorlaştıracak etmenler arasında yer almaktadır.
Sonuç olarak 11 Ocak 2021 tarihinde Rus bayraklı kargo gemisine Yunan savaş gemisi tarafınca gerçekleştirilen Boarding Harekâtı’ndaki başlıca amacın AB İrini Harekâtı’nın sadece Türkiye’yi hedef almadığı algısını güçlendirmek olduğu öne sürülebilir. Lakin buna rağmen gelecekte bölgeye gönderilecek gemilerle ilgili dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır. Zira gelecekte arama yapılacak gemilere hava veya savaş gemisi desteği gönderilmesi, bölgeye gidecek Türk bayraklı gemi kaptanlarının talimatlandırılması ve gemilere zorla çıkarma yapılması durumunda acil destek hatları kurulması gibi konular Ankara’nın öncelik vereceği meseleler olarak ön plana çıkmaktadır.[15] Dahası Türk bayraklı lojistik gemilerinin Libya’ya ihraç edilen ve Savunma Bakanlığı’ndan ihracat izni alınmış ürünleri taşımamaya başlaması da Türkiye’nin deniz ticareti açısından çözüm bekleyen mühim bir meseledir.[16]
1 “Mission at A Glance”, Operation EUNAVFOR MED Irini, https://www.operationirini.eu/mission-at-a-glance/, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[2] Peter Dombrowski-Simon Reich, “The EU’s Maritime Operations and the Future of European Security: Learning from Operations Atalanta and Sophia”, Comparative European Politics, 2019, s. 6.
[3] Federico Alagna, “From Sophia to Irini: EU Mediterranean Policies and the Urgency of Doing Something”, Istituto Affari Internazionali, 20(32), s. 1-2.
[4] “Leaving 2020: An Intense and Demanding Year for EUNAFORMED IRINI”, Operation EUNAVFOR MED Irini, https://www.operationirini.eu/leaving-2020-intense-demanding-year-eunaformed-irini/, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[5] @EUNAVFOR_MED, “#Irini flagship, #Adrias of @NavyGR, Did the 63th Friendly Visit of the Operation to A Merchant Vessel, the Cooperative Adler. #OpIrini Works together with the Shipping Companies to Free #CentralMed from Illicit Traffics. We are #StrongerTogether. #Irini4Peace #Irini4libya”, Twitter, https://twitter.com/eunavfor_med, (Erişim Tarihi: 18.01.2021).
[6] “Russia Clearing up Details of Adler Russian Vessel Inspection by Greek Navy”, TASS, https://tass.com/politics/1245321, (Erişim Tarihi: 16.012021).
[7] Seyfettin Ersöz, “Çirkin Gerginliği”, Milliyet, https://www.milliyet.com.tr/siyaset/cirkin-gerginligi-6238944, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[8] “News Archives-Operation Irini”, Operation EUNAVFOR MED Irini, https://www.operationirini.eu/category/news/, (Erişim Tarihi: 14.01.2021); Can Erenoğlu, “Meğer Gemi Baskını İlk Değilmiş”, Oda Tv, https://odatv4.com/meger-gemi-baskini-ilk-degilmis-30112046.html, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[9] Başak Köksal, “EUNAVFOR MED IRINI Operasyonu Çerçevesinde Roseline-A Gemisine Karşı Gerçekleştirilen Askeri Müdahalenin Hukuka Uygunluğunun Değerlendirilmesi”, Istanbul Center of International Law, https://icil.org.tr/eunavfor-med-irini-operasyonu-cercevesinde-roseline-a-gemisine-karsi-gerceklestirilen-askeri-mudahalenin-hukuka-uygunlugunun-degerlendirilmesi/#_ednref15, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[10] Alagna, a.g.m., s. 3.
[11] Matthew Vella, “Updated|Malta Vetoes Irini Spending after Withdrawing from EU Naval Mission”, Malta Today, https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/102202/malta_withdraw_eu_naval_mission_irini_veto_spending#.X__mRzlxeuW, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[12] Marius Pricopi, “The Military Operation EUNAVFOR MED IRINI-A Downscale of the EU’s Involvement in the Migration Crisis”, Land Forces Academy Review, 4(100), 2020, s. 303.
[13] “AB’li Uzmanlar İrini’nin Genişletilmesini İstiyor”, Deutsche Welle, https://amp.dw.com/tr/abli-uzmanlar-irininin-geni%C5%9Fletilmesini-istiyor/a-55740554, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[14] Resolution 2526, UNSCR Search Engine for the United Nations Security Council, http://unscr.com/en/resolutions/2526, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[15] Cem Gürdeniz, “MV Roseline-A Olayı ve Denizcilik Tarihimiz”, Deniz Haber, https://www.denizhaber.com/mv-roseline-a-olayi-ve-denizcilik-tarihimiz-makale,101289.html, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
[16] Ali Serbest, “Libya’ya İhracatta ‘Baskın Krizi”, Denizcilik Dergisi, http://www.denizcilikdergisi.com/denizcilik-gundem-haberleri/libyaya-ihracatta-baskin-krizi/, (Erişim Tarihi: 14.01.2021).
