Tarih:

Paylaş:

ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı Bolton Kafkasya’da

Benzer İçerikler

Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Başkanı Donald Trump’ın Ulusal Güvenlik Danışmanı John Bolton, ekim ayının son günlerinde Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’ı ziyaret etmiştir. ABD’nin İran’a uyguladığı yaptırımlar, ABD ile Rusya arasındaki gerginlik ve bölgenin değişen dengeleri göz önünde bulundurulduğunda Bolton’un ziyaretinin, ABD’nin Kafkasya politikasına dair önemli ipuçları barındırdığı ifade edilebilir. Bolton’un temasları ve verdiği mesajlar incelendiğinde ise ziyaret edilen ülkeler içerisinde Gürcistan’ın arka planda kaldığı görülmektedir. Bu nedenle de söz konusu analizde Bolton’un Azerbaycan ve Ermenistan’daki temaslarına odaklanılmaktadır.

Güney Kafkasya bölgesi Rusya, İran ve Türkiye’nin yakın çevresi olması nedeniyle ABD için büyük önem taşımaktadır. Nitekim ziyaret esnasında Bolton da ABD’nin Güney Kafkasya’yı stratejik açıdan önemli bir bölge olarak gördüğünü açıklamıştır.[1] Bu bölge, Rusya’nın Ortadoğu politikası, İran’ın Avrupa politikası ve Türkiye’nin Avrasya politikası nedeniyle ön plana çıkmaktadır. Zira Suriye Krizi’nde Astana Süreci bağlamında ABD’ye karşı işbirliği yapan bu üç ülkenin Güney Kafkasya’da da işbirliğine yöneldiği görülmektedir. Dolayısıyla ABD’nin bölgeye nüfuz etmesi, bahsi geçen aktörleri çevrelemeye yönelik bir politika uygulamasını gerektirmektedir.

Söz konusu aktörleri çevreleme hedefi doğrultusunda Bolton, sırasıyla Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’ı ziyaret etmiştir. Ziyaret edilen ülkelerin sıralaması, ABD’nin bölgedeki önceliklerini de ortaya koymaktadır. Nitekim Bolton’un muhataplarıyla olan temasları sırasında yaptığı açıklamalar da bu öncelikleri yansıtmaktadır.

Anlaşılacağı üzere, Washington’un bölgede en fazla önem verdiği ülke Azerbaycan’dır. Bunun sebebi; Bakü’nün hem Türkiye’yle hem Rusya’yla hem de İran’la sıkı ilişkilerinin bulunmasıdır. Bu bakımdan Azerbaycan’ın denge politikası yürüttüğü ifade edilebilir.

Bakü, Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) imzalandıktan sonra Tahran’la yakın ilişkiler tesis etmiştir. Özellikle de Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru çerçevesinde Azerbaycan; İran ile Rusya arasındaki kilit konumunu kullanmıştır. Bu kapsamda her yıl düzenli olarak Putin-Aliyev-Ruhani üçlü zirvesi gerçekleşmektedir. Bakü söz konusu projenin bir an evvel gerçekleşmesi için Azerbaycan ile İran arasındaki demiryolları hattına da yatırım yapmaktadır. Aynı şekilde İran şirketlerinin de Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi’nin (TANAP) başlangıcı olan Şahdeniz yatağına yatırım yaptıkları görülmektedir. Hazar Denizi kapsamında da Azerbaycan’ın Rusya ve İran’la olan işbirliği daha da gelişmektedir. Özellikle de 12 Ağustos 2018 tarihinde denizin hukuki statüsünün belirlenmesinden sonra söz konusu ülkeler arasındaki ilişkilerin daha da derinleşmesi beklenmektedir.

Görüldüğü üzere Azerbaycan’ın stratejik konumu, Moskova ve Tahran tarafından önemsenmektedir. Örneğin geçmişte Azerbaycan’ın Rusya, İran ve Ermenistan tarafından paylaşılacağını iddia eden Rus stratejist Aleksandr Dugin, günümüzde Bakü’yü Moskova’nın Güney Kafkasya’daki stratejik ortağı olarak tanımlamaktadır.

Yukarıda ifade edilen bilgiler nedeniyle ABD, bölgedeki rakipleri Rusya ve İran’ı zayıflatmaya yönelik politikasında Azerbaycan’ı kendi safına çekmek istemektedir. Bu konuda başta Bolton olmak üzere Beyaz Saray’ın en fazla önem verdiği konu, İsrail-Azerbaycan ilişkilerinin iyi olmasıdır. Bu bağlar, Washington tarafından Bakü’yle ilişkileri kolaylaştıran bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Meselenin İran yaptırımları boyutu da son derece önemlidir. Zira ABD, İran’a uyguladığı yaptırımların etkili olması için Azerbaycan’ın da bu yaptırımlara katılmasını istemektedir. Bu bağlamda Bolton’un söz konusu ziyaretleri sırasında Ermenistan ve Gürcistan için kullanmadığı[2] “stratejik ortak” kavramını Azerbaycan için kullanması[3] da oldukça anlamlıdır.

İlham Aliyev tarafından ağırlanan Bolton, Azerbaycan’a yaptığı ziyaretten memnuniyet duyduğunu ve gelecekte de Bakü’yü ziyaret etmeyi umduğunu belirtmiştir. Yapılan görüşmeler sırasında Azerbaycan’la olan ikili ilişkilerin ABD için yüksek öncelikli ilişkiler olduğunu vurgulayan Bolton; siyasi, ekonomik, güvenlik ve diğer alanlardaki münasebetlerin de geliştirilmesi gerektiğine vurgu yapmıştır. Azerbaycan’ın dünyanın en stratejik bölgesinde yer aldığını belirten Bolton, uluslararası barış ve güvenliğe yönelik tehditlere ilişkin konuları tartışmayı planladıklarını söylemiştir. İki ülke arasındaki ekonomik işbirliğine de değinen Bolton, Azerbaycan’ın uluslararası enerji konularındaki rolüne dikkat çekerek Washington’un enerji sektöründe Bakü’yle olan işbirliğini genişletmek istediğini açıklamıştır.[4]

Ziyaret sonrasında da Bolton sosyal medya sitesi Twitter’daki resmi hesabından bir açıklama yaparak “Sıcak karşılama için Cumhurbaşkanı Aliyev’e teşekkür ederim. Çeşitli bölgesel konular ve enerji güvenliğine ilişkin olumlu görüşmeler gerçekleştirdik.” demiştir. Bolton’un bu açıklamasına bakıldığında, söz konusu ziyaretinin iki başlığının bulunduğu ifade edilebilir. Bunlar bölgesel güvenlik ve enerjidir. Bölgesel güvenlik konularının en önemlisi ise Karabağ Sorunu’dur. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Minsk Grubu’nun üyesi olarak ABD’nin bu krize ilişkin tutumu, Azerbaycan için büyük önem taşımaktadır. Her ne kadar Washington, bahse konu olan sorunun çözülmesine dair yapıcı açıklamalar yapsa da son dönemde Bakü-Moskova ve Ankara-Moskova ilişkilerinde yaşanan gelişmeler göz önünde bulunduğunda, ABD’nin asıl endişesinin bölgedeki jeopolitik denklemin dışında kalmak olduğu öne sürülebilir. Bu çerçevede Bolton’un bölgeye gerçekleştirdiği ziyaret, ABD’nin Karabağ’daki Azerbaycan-Ermenistan krizine dair son tutumunu belirlemeden önce yaptığı saha çalışması olarak değerlendirilebilir.

Avrupa’nın enerji güvenliği başlığında ise ABD, Avrupa’nın Rusya’ya olan bağımlılığından rahatsızlık duymaktadır. Dolayısıyla Washington, TANAP ve Güney Doğalgaz Koridoru projelerini desteklemektedir. Konuyla alakalı olarak Bolton, Twitter üzerinden yaptığı paylaşımda şu ifadeleri kullanmıştır:[5]

“Washington’un Bakü önceliğindeki yeni rota ve doğalgaz kaynakları olan Güney Doğalgaz Koridoru’na verdiği desteğin arkasındayım. Bu projeyi son derece önemli ve ümit verici bulmakta ve Azerbaycan’ın alternatif enerji tedarikçisi olarak rolünü takdir etmekteyim.”

ABD açısından bakıldığında, Avrupa’nın enerji konusunda Rusya’ya olan bağımlılığını azaltmak istemesi, Azerbaycan’ın doğalgaz kaynaklarını ön plana çıkarmaktadır. Aynı şekilde Azerbaycan doğalgazı, Türkiye’nin de Rusya ve özellikle de İran’a bağımlılığını azalttığı için önemlidir.

Her ne kadar görüşmelerin kamuoyuna açık olan kısmında dile getirilmese de Bolton’un ziyaretindeki hedeflerinden biri de ABD’nin İran’a uyguladığı yaptırımlara, bölge ülkelerinin katılmasının sağlanmasıdır. Ziyaretin İran’a uygulanacak yeni yaptırımların arifesinde gerçekleşmesi de bu düşüncemizi desteklemektedir. Ancak 30 Ekim 2018 tarihinde Azerbaycan, Türkiye ve İran Dışişleri Bakanlarının İstanbul’da düzenlenen üçlü toplantısı ve toplantıyı takiben yayınlanan İstanbul Bildirgesi, Bakü’nün bölge ülkeleriyle birlikte hareket ederek ABD yaptırımlarına katılmayacağını göstermektedir.

Bolton’un Kafkasya ziyaretinin ikinci durağı ise Ermenistan olmuştur. Geleneksel olarak Ermenistan hem Rusya’yla hem de İran’la iyi ilişkileri bulunan bir ülkedir. Ancak 2018 yılının Mayıs ayında Erivan’da gerçekleşen iktidar değişikliği, Ermenistan’ın dış politika eğilimleri nedeniyle Moskova’nın endişe duymasına sebep olmuştur. Bu şüpheleri yatıştırmak için Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan elinden geleni yapmaktadır. Örneğin Paşinyan, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu toplantısı için ABD’de bulunduğu günlerde Trump ile görüşmemiştir. Paşinyan’ın bu tutumu, Erivan’ın denge kurma çabası olarak yorumlanabilir. Bu dengelere olumsuz etki edeceğinden dolayı Bolton’un Ermenistan ziyareti, söz konusu ülkede Azerbaycan’daki kadar sıcak bir hava yaratmamıştır. Örneğin Emeni yazar Roben Golmesaryan, Bolton’un Kafkasya ülkelerine düzenleyeceği ziyaretin, bölgenin güvenlik ve istikrarına zarar vereceğini iddia etmiştir.[6] Diğer bir ifadeyle Azerbaycanlı uzmanlar tarafından Bolton’un ziyareti, Azerbaycan’ın stratejik öneminin arttığının göstergesi olarak değerlendirilmiş;[7] ancak Ermeni uzmanlar bahse konu olan ziyareti, Erivan’ın denge arayışına zarar verecek bir gelişme olarak görmüştür.[8]

John Bolton Ermenistan’a gerçekleştirdiği ziyaret esnasında Azerbaycan’daki söylemlerine kıyasla çok daha net ve kararlı bir biçimde İran’ı hedef almıştır. Dolayısıyla Washington’un Erivan’ın desteğini beklediğine dair yorumda bulunmak mümkündür. Örneğin ziyarete ilişkin verdiği demeçte Bolton şunları söylemiştir: “Başbakan’a (Nikol Paşinyan’a) açıkladığım gibi, nükleer bir silah oluşturma planlarını terk etmediği için İran’a azami baskı uygulamak istiyoruz.”[9] Bolton’un bu açıklaması, Ermeni uzmanlar tarafından Ermenistan’ın çıkarlarını yok sayan bir ifade olarak yorumlanmış ve sert bir biçimde eleştirilmiştir. Örneğin Arman Vaneskegyan’a göre, Bolton yaptığı açıklamalarla diplomatik nezaketin dışına çıkmıştır. Bu kapsamda Vaneskegyan “Ermenistan’ın gidecek hiçbir yeri olmadığını ifade etti. İran’a karşı yaptırımlara katılmamız için baskı yaptı.”[10] sözlerini kullanmıştır.

Bolton’un açıklamaları, Moskova tarafından da tedirginlikle karşılanmaktadır. Moskova, son dönemlerde Azerbaycan’ın hem Rusya hem de İran’la kurduğu yakın ilişkilerinden dolayı Ermenistan’ın ABD’ye taviz vermesinden endişe duymaktadır. Moskova’ya göre Erivan hem ekonomik sorunlarını çözmek hem de Rusya nezdindeki önemini arttırmak için ABD’ye yakınlaşabilir. Bu hamle Rusya’nın Ermenistan’ı kaybettiği anlamına gelmese de Moskova-Erivan hattında bir gerginliğin oluşmasına sebep olabilir. Bu bağlamda Rusya Devlet Duması’nın Bağımsız Devletler Topluluğu (BDP) İşleri ve Soydaşlarla İlişkiler Komitesi Başkan Yardımcısı Konstantin Zatulin’in “Erivan, İran karşıtı adımlar atması halinde, kendisine zarar verecektir.[11] açıklamasında bulunmuştur. Diğer bir ifadeyle Moskova, Erivan’ın İran’a uygulanan yaptırımlara katılmasını, ABD’nin safına geçmekle eşdeğer görmektedir.

Bahse konu olan dengeleri göz önünde bulunduran Paşinyan da 1 Kasım 2018 tarihinde parlamentoda yaptığı konuşmasında, bu konuya detaylı olarak değinmiştir. Bu kapsamda Paşinyan “İran ve Gürcistan; Ermenistan için dış dünyaya açılan kapıdır.”[12] demiş ve sözlerine “Hiç kimsenin Ermenistan’ın ulusal çıkarlarına uygun olarak hareket ettiğimizden şüphesi olmasın.[13] sözleriyle devam etmiştir. Söz konusu açıklamalardan sonra Zarif, Ermenistan’ın İran’a yönelik dostane tutumu için Ermenistan Dışişleri Bakanı Zohrab Mnatsakanyan’a teşekkür etmiştir. Böylece Tahran, Erivan’ın duruşundan duyduğu memnuniyeti açık bir biçimde dile getirmiştir.[14]

Sonuç olarak Bolton’un Kafkasya ziyareti, pek çok sorunun gün yüzüne çıkmasına neden olmuştur. Ziyaret Azerbaycan’ın bölgedeki artan jeopolitik önemini ortaya koymuş ve Ermenistan’ın diplomatik üstünlüğü Azerbaycan’a kaptırdığını kanıtlamıştır. Azerbaycan’ın İran’la ilişkilerinin güçlü olmasına rağmen Bolton, Bakü’ye açıkça baskı yapamamış ama Erivan’da Ermenistan’a baskı yaparak beklentilerini net bir şekilde dile getirmiştir. Bunun sebebi de Erivan’ın işgalci politikasıdır. Azerbaycan ise sadece Türkiye’nin değil, Rusya’nın da güvenini kazanmış durumdadır.

Sonuç olarak Bakü, İran yaptırımları konusundan Moskova’yla uyumlu hareket ederken, Erivan’ın adımları Rusya tarafından endişeyle karşılanmaktadır. Ancak hem Azerbaycan’ın hem de Ermenistan’ın son yıllarda İran’la tesis ettiği yakın ilişkiler sebebiyle ABD’nin uyguladığı yaptırımlarını desteklemeyeceğini iddia etmek mümkündür.


[1] “Джон Болтон о 907-й поправке, ограничивающей оказание США помощи Азербайджану (John Bolton, ABD’nin Azerbaycan’a Yardımını Kısıtlayan 907. Yasa Hakkında)”, Trend Haber Ajansı, https://www.trend.az/azerbaijan/politics/2970577.html, (Erişim Tarihi: 31.10.2018).

[2] “Баку – стратегический партнер США, Ереван – нет? Политолог о заявлениях Болтона (Bakü, ABD’nin Stratejik Ortağı, Erivan Değil Mi? Bolton’un İfadeleri Hakkında Uzman Görüşü)”, Sputnik Ermenistanhttps://ru.armeniasputnik.am/politics/20181026/15340567/baku-strategicheskij-partner-ssha-erevan—net-politolog-o-zayavleniyah-boltona.html, (Erişim Tarihi: 31.10.2018).

[3] “Отношения США с Азербайджаном имеют стратегическое значение – Джон Болтон (John Bolton: Azerbaycan ile ABD İlişkileri Stratejik Öneme Sahiptir)”, Trend Haber Ajansı, https://www.trend.az/azerbaijan/politics/2970270.html, (Erişim Tarihi: 31.10.2018).

[4] “Президент Ильхам Алиев: Азербайджан надеется, что деятельность стран-сопредседателей Минской группы даст практические результаты (Cumhurbaşkanı İlham Aliyev: Azerbaycan, Minsk Grubu Eşbaşkanlarının Faaliyetlerinin Pratik Sonuçlar Üreteceğini Umuyor)”, Trend Haber Ajansı, https://www.trend.az/azerbaijan/politics/2970267.html, (Erişim Tarihi: 31.10.2018).

[5] @AmbJohnBolton, “Great stop in Azerbaijan. Thank you to President Aliyev for his warm welcome. We had positive discussions on a wide range of regional and energy security issues.”, Twitter, 24 Ekim 2018, https://twitter.com/AmbJohnBolton/status/1055101386323566592, (Erişim Tarihi: 31.10.2018).

[6] “Ermeni Uzman: Bolton’un Kafkasya Ziyareti Gerilimi Tırmandırır”, Pars Todayhttp://parstoday.com/tr/news/world-i119436-ermeni_uzman_bolton’un_kafkasya_ziyareti_gerilimi_tırmandırır, (Erişim Tarihi: 01.11.2018).

[7] Матанат Насибова (Matanat Nasibova), “Южнокавказское турне Болтона: чьи интересы идут вразрез с американской политикой? (Bolton’un Güney Kafkasya Turu: Kimin Çıkarları Amerikan Siyasetine Aykırı?)”, Trend Haber Ajansı, https://www.trend.az/other/commentary/2971939.html, (Erişim Tarihi: 03.11.2018).

[8] “Пашинян между США и Ираном (ABD ile İran Arasında Kalan Paşinyan)”, Vestnik Kavkaza, http://vestikavkaza.ru/material/246862, (Erişim Tarihi: 03.11.2018).

[9] “Отношения с Ираном должны быть свободны от геополитических веяний – Пашинян ответил США (Pasinyan ABD’ye Yanıt Verdi: İran ile İlişkilerimiz Jeopolitik Eğilimlerden Arınmış Olmalıdır)”, Sputnik, https://ru.armeniasputnik.am/politics/20181101/15438933/otnosheniya-s-iranom-dolzhny-byt-svobodny-ot-geopoliticheskih-veyanij-pashinyan-otvetil-ssha.html, (Erişim Tarihi: 01.11.2018).

[10] “США давят на Иран через Баку и Ереван, или Почему Армении не к лицу болтонская осень (ABD, Bakü ve Erivan Aracılığıyla İran’a Baskı Uyguluyor ya da Bolton Neden Ermenistan’la karşı karşıya kalmıyor?)”, Sputnik Ermensitan, https://ru.armeniasputnik.am/analytics/20181029/15397009/ssha-davyat-na-iran-cherez-baku-i-erevan-ili-pochemu-armenii-ne-k-licu-boltonskaya-osen.html, (Erişim Tarihi: 01.11.2018).

[11] “Армения навредит себе, если пойдет против Ирана: Затулин – о заявлениях Болтона (Zatulin, Bolton’un Açıklamaları Hakkında: Ermenistan, İran’a Karşı Çıkması Halinde Kendisine Zarar Verecek)”, Sputnik Ermensitan, https://ru.armeniasputnik.am/politics/20181029/15390937/armenia-navredit-sebe-esli-pojdet-protiv-iran-zatulin-o-zayavleniyah-bolton.html, (Erişim Tarihi: 01.11.2018).

[12] “Пашинян между США и Ираном (ABD ile İran Arasında Kalan Paşinyan)”, Vestnik Kavkaza, http://vestikavkaza.ru/material/246862, (Erişim Tarihi: 03.11.2018).

[13] “Пашинян: Позиция Армении по Ирану была предельно ясна делегации США (Paşinyan: Ermenistan’ın İran’daki Pozisyonu ABD Heyetine Çok Net Bir Şekilde Açıklandı)”, Eurasia Dailyhttps://eadaily.com/ru/news/2018/11/01/pashinyan-poziciya-armenii-po-iranu-byla-predelno-yasna-delegacii-ssha, (Erişim Tarihi: 01.11.2018).

[14] “Зариф поблагодарил Мнацаканяна за позицию Армении по Ирану – источники (Zarif, Ermenistan’ın İran’a Olan Tutumu İçin Dışişleri Bakanı Mnatsakanyan’a Teşekkür Etti.)”, Sputnik Ermensitan, https://ru.armeniasputnik.am/politics/20181102/15454841/zarif-poblagodaril-mnacakanyana-poziciyu-armenii-iran-istochniki.html, (Erişim Tarihi: 02.11.2018).